ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രം
സമ്പന്നമായ ചരിത്രമുള്ള ഒരു ജനതയാണ്
ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹം. ഇതര സമൂഹങ്ങളുടെയും അവരുടെ ആചാര്യന്മാരുടെയും പൂര്‍വകാല
ചരിത്രം പലപ്പോഴും പുരാവൃത്തങ്ങളും കെട്ടുകഥകളും ഇതിഹാസങ്ങളും കൊണ്ട്
നിറഞ്ഞതായി കാണാം. അതിശയോക്തി കലര്‍ന്ന അതിവര്‍ണനകളും അയുക്തികതയുമാണ്
അവയുടെയെല്ലാം മുഖ്യ സവിശേഷത. എന്നാല്‍ ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹം ആരംഭം മുതല്‍
ഇന്നോളം ചരിത്രത്തിന്റെ കണ്‍വെട്ടത്താണുള്ളത്. ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന്റെ
ചരിത്രം ആരംഭിക്കുന്നത് തന്നെ ഖുര്‍ആന്‍ എന്നതിന്റെ ആധികാരികവും
വസ്തുനിഷ്ഠവുമായ രേഖയോടൊപ്പമാണ്. അതുകൊണ്ടാണ് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന്റെ
പ്രഥമ സ്രോതസ്സ് ഖുര്‍ആനായിത്തീരുന്നത്. ഇസ്‌ലാമിന്റെ പ്രബോധകനായ
മുഹമ്മദ്‌നബി(സ)യുടെ ജീവിതം സകല സൂക്ഷ്മാംശങ്ങളോടും കൂടി കൃത്യമായി
രേഖപ്പെടുത്തിയ ഹദീഥുകളുടെ സാന്നിധ്യവും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തെ ഇതിഹാസമായി
മാറുന്നതില്‍നിന്ന് തടയുന്നു. ഖുര്‍ആനും ഹദീഥും പകര്‍ന്നു നല്കിയ
ചരിത്രബോധം ഉള്‍ക്കൊണ്ട് മുസ്‌ലിംകള്‍ എല്ലാ കാലത്തും തങ്ങളുടെ ചരിത്രം
രേഖപ്പെടുത്താന്‍ കാണിച്ച ശുഷ്‌കാന്തിയും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തെ
വസ്തുനിഷ്ഠമായ സത്യങ്ങളുടെ ഒരാധികാരിക രേഖയാക്കിത്തീര്‍ക്കുന്നതില്‍
അനല്പമായ പങ്കു വഹിച്ചിട്ടുണ്ട്.
വിവിധ ഘട്ടങ്ങള്‍
ഇസ്‌ലാമിന്റെ ആഗമനം മുതല്‍ ആധുനികാനന്തര കാലഘട്ടം വരെ എത്തിനില്ക്കുന്ന ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തെ സൗകര്യത്തിന് വേണ്ടി പ്രധാനമായും മൂന്ന് ഘട്ടങ്ങളായി തിരിക്കാവുന്നതാണ്. മുഹമ്മദ്‌നബി(സ)ക്ക് പ്രവാചകത്വം ലഭിച്ചത് മുതല്‍ 18-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങളില്‍ യൂറോപ്പ് സ്വാധീനം ചെലുത്താന്‍ തുടങ്ങുന്നത് വരെയുള്ള കാലമാണ് ഒന്നാം ഘട്ടം. ഇത് ഉത്ഥാനത്തിന്റെ യുഗമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. യൂറോപ്യന്‍ കോളനിവല്‍ക്കരണത്തിലൂടെ കടന്നുപോയി ഒടുവില്‍ 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തോടെ സ്വതന്ത്രമുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ പിറവിയെടുക്കുന്നത് വരെയുള്ള അധഃപതന കാലമാണ് രണ്ടാം ഘട്ടം. 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ സ്വതന്ത്ര മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ നിലവില്‍ വന്നതിന് ശേഷമുള്ള വര്‍ത്തമാനകാല ചരിത്രമാണ് മൂന്നാമത്തെയും ഒടുവിലത്തെയും ഘട്ടം.
(i) ഒന്നാം ഘട്ടം
ഇവയില്‍ മുസ്‌ലിംകളുടെ ഉത്ഥാന കാലത്തെ ചില സവിശേഷതകളുടെ അടിസ്ഥാനത്തില്‍ പിന്നെയും രണ്ട് ഉപഘട്ടങ്ങളായി തിരിക്കാവുന്നതാണ്. ഇസ്‌ലാമിന്റെ ആവിര്‍ഭാവം മുതല്‍ ബഗ്ദാദിന്റെ പതനം (656/1258) വരെയുള്ള ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും ശോഭനമായ കാലഘട്ടമാണ് അവയില്‍ ആദ്യത്തേത്. മാനവരാശിക്ക് ഒരു പുതിയ ജീവിത സന്ദേശവും ജീവിതക്രമവും സംഭാവന ചെയ്ത പ്രവാചക ദൗത്യത്തിന്റെ 23 വര്‍ഷവും തുടര്‍ന്നുള്ള ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ 30 വര്‍ഷവും അസുലഭ മുഹൂര്‍ത്തങ്ങള്‍കൊണ്ട് ലോകചരിത്രത്തില്‍തന്നെ വേറിട്ട് നില്ക്കുന്നു. ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ സുവര്‍ണ കാലഘട്ടം എന്ന വിശേഷണം 100 ശതമാനവും ഈ കാലഘട്ടം അര്‍ഹിക്കുന്നുണ്ട്. തനിക്ക് പ്രവാചകത്വം ലഭിച്ചതിന് ശേഷമുള്ള 23 വര്‍ഷത്തെ നിതാന്തമായ പ്രവര്‍ത്തനങ്ങളിലൂടെ മനുഷ്യചരിത്രത്തില്‍ തുല്യത ദര്‍ശിക്കാനാവാത്ത ഒരു മാതൃകാ സമൂഹത്തെ പ്രവാചകന് സൃഷ്ടിക്കുകയും മദീനഃ ആസ്ഥാനമാക്കി സുശക്തമായ ഒരു രാഷ്ട്രത്തിന് അടിത്തറ പാകുകയും ചെയ്തു. കാലാതിവര്‍ത്തിയും സാര്‍വ ലൗകികവുമായ ഒരാദര്‍ശ സംഹിതയുടെയും സാമൂഹിക മൂല്യങ്ങളുടെയും അടിത്തറയിലാണ് പ്രവാചകന് തന്റെ രാഷ്ട്രം കെട്ടിപ്പടുത്തത്. അതിനാല്‍ അദ്ദേഹത്തിന്റെ മരണത്തിന് ശേഷം ചുരുങ്ങിയ കാലംകൊണ്ട് പ്രസ്തുത രാഷ്ട്രത്തിന്റെ അതിര്‍ത്തി ലോകത്തിന്റെ ഇതര ഭാഗങ്ങളിലേക്ക് കൂടി വ്യാപിപ്പിക്കാന്‍ അനുയായികള്‍ക്ക് സാധിച്ചു. പ്രവാചകന് ശേഷം യഥാക്രമം അബൂബക്ര്‍, ഉമര്‍, ഉഥ്മാന്‍, അലി എന്നീ നാല് പ്രമുഖ ശിഷ്യന്മാരാണ് ഇസ്‌ലാമിക രാഷ്ട്രത്തിന്റെ ഭരണസാരഥ്യം വഹിച്ചത്. ഇവര്‍ ഭരിച്ച 30 വര്‍ഷമാണ് ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ കാലഘട്ടമായി ചരിത്രത്തില്‍ അറിയപ്പെടുന്നത്. ഒരു ജനതയുടെ ചരിത്രത്തില്‍ 30 വര്‍ഷം വളരെ ഹ്രസ്വമായ ഒരു കാലഘട്ടമാണെങ്കിലും ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ 30 വര്‍ഷം ഇതര ജനതതികളുടെ നൂറ്റാണ്ടുകളെക്കാള്‍ മൂല്യവത്താണ്. അറേബ്യന്‍ ഉപദ്വീപില്‍ ഒതുങ്ങിനിന്നിരുന്ന ഒരു സാധാരണ രാജ്യം ലോകത്തെ ഏറ്റവും വലിയ ശക്തിയായത് ഈ ചുരുങ്ങിയ കാലയളവിലാണ്. മനുഷ്യ നാഗരികതകള്‍ ഉദയംകൊണ്ട ഈജിപ്ത്, ഇറാഖ്, സിറിയ തുടങ്ങിയ രാജ്യങ്ങള്‍ ഈ കാലഘട്ടത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ശക്തിക്ക് കീഴില്‍ വരികയും അവിടങ്ങളില്‍ ഇസ്‌ലാമിക സംസ്‌കാരവും നാഗരികതയും പ്രഭ പരത്തുകയും ചെയ്തു. അദ്ഭുതകരമായ വേഗത്തില്‍ അവിടത്തെ നിവാസികള്‍ ഇസ്‌ലാം സ്വീകരിക്കുകയും അവരുടെ ഭാഷ പോലും അറബിയായി മാറുകയും ചെയ്തു. ഇസ്‌ലാമിന്റെ ഉന്നതമായ ആദര്‍ശങ്ങളും മുസ്‌ലിംകളുടെ ഉദാത്തമായ ജീവിതചര്യകളുമാണ് ഈ മാറ്റങ്ങള്‍ക്കെല്ലാം നിമിത്തമായത്. ആദര്‍ശാധിഷ്ഠിതമായ ഒരു രാഷ്ട്രീയ സാമൂഹിക വ്യവസ്ഥ വിജയകരമായി നടപ്പിലാക്കാന്‍ സാധിച്ചുവെന്നതാണ് ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഉത്തുംഗ സ്ഥാനത്ത് പ്രതിഷ്ഠിക്കാന്‍ കാരണമായത്.
ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ പതനം ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഒരു പ്രധാന വഴിത്തിരിവാണ്. ഇസ്‌ലാമിക ഖിലാഫത് രാജവാഴ്ചക്ക് വഴിമാറിക്കൊടുത്തതായിരുന്നു ആ വ്യതിയാനം. പിന്നീടൊരിക്കലും ഖിലാഫത് വ്യവസ്ഥ പൂര്‍ണാര്‍ഥത്തില്‍ പുനസ്ഥാപിക്കപ്പെട്ടിട്ടില്ല എന്നത് ഈ വഴിത്തിരിവ് എത്രത്തോളം അഗാധമായിരുന്നുവെന്ന് വെളിപ്പെടുത്തുന്നു. ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃക്ക് ശേഷം അധികാരത്തില്‍ വന്ന ഉമവികളും അബ്ബാസികളും ഉഥ്മാനികളുമെല്ലാം അധികാരം അനന്തരാവകാശിക്ക് കൈമാറുന്ന രാജാധിപത്യ ഭരണവ്യവസ്ഥയാണ് സ്വീകരിച്ചത്. 41/661-ല്‍ അമീര്‍ മുആവിയഃ അടിത്തറ പാകിയ ഉമവീ ഭരണകൂടം 132/750 വരെ ഏകദേശം 92 കൊല്ലം ഇസ്‌ലാമിക ലോകം ഭരിച്ചു. ഉമവീ കാലഘട്ടത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ വിസ്തൃതി അതിന്റെ പാരമ്യത്തിലായിരുന്നു. അത്രയും വിസ്തൃതമായ ഒരു രാജ്യം അന്നോളം ലോകത്ത് ഒരു ജനതയും സ്ഥാപിച്ചിരുന്നില്ല. പേര്‍ഷ്യന്‍-റോമന്‍ സാമ്രാജ്യങ്ങള്‍ക്ക് പ്രതാപത്തിന്റെ ഉച്ചിയിലെത്തിയ കാലത്ത് പോലും ഇത്ര വിസ്തൃതിയുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഏഷ്യയും ആഫ്രിക്കയും കടന്ന് യൂറോപ്പില്‍ വരെ ഇസ്‌ലാമിക ഭരണകൂടം എത്തിയതും ഉമവികളുടെ ഭരണകാലത്താണ്. ഉമവികളുടെ ഭരണസംവിധാനവും പ്രതിരോധ സംവിധാനവും അക്കാലത്തെ ഏറ്റവും കിടയറ്റതായിരുന്നു. രാജവാഴ്ചയുടെ സഹജമായ തിന്മകള്‍ ഉണ്ടായിരുന്നുവെങ്കിലും ഇസ്‌ലാമിക മൂല്യങ്ങള്‍ക്കായിരുന്നു ഉമവീ ഭരണത്തിലും സാമൂഹിക ജീവിതത്തിലും മുന്‍തൂക്കമെന്നത് അനിഷേധ്യമാണ്.
132/750-ല്‍ ഉമവീ ഭരണകൂടത്തെ അട്ടിമറിച്ചുകൊണ്ട് അബ്ബാസികള്‍ അധികാരത്തില്‍ വന്നു. അബ്ബാസീ ഭരണത്തിന് രണ്ട് ഘട്ടമുണ്ടായിരുന്നു. 132/750 മുതല്‍ 247/861 വരെയുള്ള ഒന്നാം ഘട്ടം അബ്ബാസീ ഭരണത്തിന്റെ ഉത്ഥാന കാലഘട്ടമായിരുന്നു. അതിനുശേഷം അബ്ബാസീ കേന്ദ്രഭരണം ശിഥിലമാവുകയും സ്വതന്ത്രവും അര്‍ധ സ്വതന്ത്രവുമായ നിരവധി ഭരണകൂടങ്ങള്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളില്‍ ഉയര്‍ന്നു വരികയും ചെയ്തു. മാവറാഅന്നഹ്‌റിലെ സാമാനീ ഭരണകൂടം (261/874-395/1005), ഇറാഖും പേര്‍ഷ്യയും ഭരിച്ച ബുവൈഹീ ഭരണകൂടം (330/934-447/1055), ഉത്തരാഫ്രിക്കയും ഈജിപ്തും ഭരിച്ച ഫാത്വിമീ ഭരണകൂടം (297/909-567/1171), ഇന്ത്യാ-പാക് ഉപഭൂഖണ്ഡത്തിലെ ഗസ്‌നി (366/976-582/1186), ഗൂറി (552/1157-602/1206) ഭരണകൂടങ്ങള്‍, ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിലെ വലിയൊരു ഭാഗം ഭരിച്ച സല്‍ജൂഖീ ഭരണകൂടം (429/1037-552/1157), ഈജിപ്തും സിറിയയും ഭരിച്ച അയ്യൂബി ഭരണകൂടം (529/1174-648/1250) തുടങ്ങിയവ അബ്ബാസികളുടെ അധഃപതന കാലമായി അറിയപ്പെട്ട ദ്വിതീയ ഘട്ടത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളില്‍ ഭരണം നടത്തിയവരാണ്. ഇവയില്‍ മിക്കവാറും ഭരണകൂടങ്ങള്‍ അബ്ബാസീ ഭരണകൂടത്തിന്റെ നാമമാത്രമായ മേല്‌ക്കോയ്മ അംഗീകരിച്ചിരുന്നുവെന്നതും വസ്തുതയാണ്.
സ്‌പെയ്‌നും മൊറോക്കോയും അബ്ബാസികളുടെ ഉത്ഥാന കാലഘട്ടത്തിലും അവരുടെ അധികാര സീമക്ക് പുറത്തായതിനാല്‍ അബ്ബാസീ ഭരണകൂടത്തിന് ഉമവീ ഭരണകൂടത്തിന്റെ അത്ര വിസ്തൃതിയുണ്ടായിരുന്നില്ല. മൊറോക്കോയില്‍ അഗ്‌ലബികളും (184-296) സ്‌പെയ്‌നില്‍ ഉമവികളു(138/756-422/1030)മാണ് തുടക്കത്തില്‍ ഭരണം നടത്തിയിരുന്നത്. അവര്‍ക്കുശേഷം ബര്‍ബര്‍ വംശജരായ മുറാബിത്വുകളും (453/1061-541/1147) മുവഹ്ഹിദുകളും (524/1130-667/1269) ഈ രാജ്യങ്ങള്‍ ഭരിച്ചു. തുടര്‍ന്നും ഒട്ടേറെ ബര്‍ബര്‍ വംശജര്‍ അവിടെ ഭരിച്ചിരുന്നു. എങ്കിലും മൊറോക്കോയും സ്‌പെയ്‌നും ഒഴികെ പടിഞ്ഞാറെ പാകിസ്താന്‍ മുതല്‍ ഖൈറുവാന്‍ വരെ പരന്നുകിടക്കുന്ന ഇസ്‌ലാമിക ലോകമഖിലവും അബ്ബാസീ ഭരണകൂടത്തിന് കീഴില്‍ തന്നെയായിരുന്നു. അബ്ബാസീ യുഗം ഇസ്‌ലാമിക നാഗരികതയും സംസ്‌കാരവും ഏറ്റവും ഉന്നതിയിലെത്തിയ കാലമാണ്. കലാ-സാഹിത്യ രംഗത്തും വൈജ്ഞാനിക-ശാസ്ത്ര രംഗത്തുമെല്ലാം ഈ കാലഘട്ടത്തില്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ മറ്റെല്ലാ സമൂഹങ്ങളെയും ജനതകളെയും ബഹുദൂരം പിന്തള്ളി. അബ്ബാസീ കേന്ദ്രഭരണം ശിഥിലമായതിന് ശേഷം ഉയര്‍ന്നുവന്ന സ്വതന്ത്ര ഭരണകൂടങ്ങള്‍ക്കും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ശ്രദ്ധേയമായ ഒട്ടേറെ മുഹൂര്‍ത്തങ്ങള്‍ സംഭാവന ചെയ്യാന്‍ കഴിഞ്ഞിട്ടുണ്ട്. അവയില്‍, സുദീര്‍ഘമായ പോരാട്ടങ്ങളിലൂടെ സുല്‍ത്വാന്‍ സ്വലാഹുദ്ദീനില്‍ അയ്യൂബിയുടെ നേതൃത്വത്തില്‍ ക്രി. 1189-ല്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ ബൈതുല്‍ മഖ്ദിസ് മോചിപ്പിച്ചത് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഐതിഹാസിക സംഭവങ്ങളിലൊന്നാണ്. ഖുദ്‌സിനെ ചൊല്ലി മുസ്‌ലിംകളും ക്രൈസ്തവ യൂറോപ്പും തമ്മില്‍ നടത്തിയ യുദ്ധം കുരിശ് യുദ്ധം എന്ന പേരിലാണ് ചരിത്രത്തില്‍ അറിയപ്പെടുന്നത്. ക്രി. 1096-1271 കാലയളവില്‍ എട്ട് കുരിശുയുദ്ധങ്ങള്‍ നടക്കുകയുണ്ടായി. ഇവയില്‍ പല യുദ്ധങ്ങളിലും നിര്‍ണായക വിജയം മുസ്‌ലിംകള്‍ക്കായിരുന്നു. പാശ്ചാത്യര്‍ക്കും മുസ്‌ലിംകള്‍ക്കുമിടയില്‍ ഇപ്പോഴും നിലനില്ക്കുന്ന ശത്രുതയുടെ വേരുകള്‍ കുരിശു യുദ്ധങ്ങളിലാണ് ചെന്ന് നില്ക്കുന്നത്. 656/1258-ല്‍ താതാരികളുടെ ബഗ്ദാദ് അധിനിവേശത്തോടും ക്രി. 1492-ലെ മുസ്‌ലിം സ്‌പെയ്‌നിന്റെ പതനത്തോടും കൂടി ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന്റെ സുപ്രധാനമായ ഒരു ഘട്ടത്തിന് തിരശ്ശീല വീണു. താര്‍താരികളുടെ ബഗ്ദാദ് ആക്രമണവും സ്‌പെയ്‌നില്‍ നിന്ന് മുസ്‌ലിംകള്‍ എന്നന്നേക്കുമായി പുറത്താക്കപ്പെട്ടതും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ദുരന്തപൂര്‍ണമായ ര?ധ്യായങ്ങളാണ്. എന്നാല്‍ ഈ രണ്ട് ദുരന്തത്തോടുകൂടി ഇസ്‌ലാമിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ശക്തി അവസാനിച്ചുപോയില്ല. ബഗ്ദാദിന്റെ തകര്‍ച്ചക്ക് ശേഷവും നാലര നൂറ്റാണ്ടു കാലം മുസ്‌ലിംകള്‍ പുരോഗതി പ്രാപിച്ചുകൊണ്ടേയിരുന്നു.
656/1258 മുതല്‍ 18-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ ആദ്യദശകങ്ങള്‍ വരെ അഥവാ, യൂറോപ്യന്‍ ശക്തികള്‍ മുസ്‌ലിം ലോകത്ത് സ്വാധീനം നേടാന്‍ തുടങ്ങുന്നതുവരെ നീണ്ടുനില്ക്കുന്ന ഈ കാലഘട്ടം, മുസ്‌ലിം ഉത്ഥാനത്തിന്റെ രണ്ടാം ഉപഘട്ടമാണ്. ഇസ്‌ലാമിക രാജ്യങ്ങളെ ഒന്നൊന്നായി ഛിന്നഭിന്നമാക്കുകയും ബഗ്ദാദില്‍ രക്തപ്രളയം സൃഷ്ടിക്കുകയും ചെയ്ത താതാരികള്‍ ഒടുവില്‍ തങ്ങള്‍ പരാജയപ്പെടുത്തിയ വിഭാഗത്തിന്റെ മതം സ്വീകരിക്കുകയും ഇസ്‌ലാമിക ഭരണകൂടത്തിന്റെ സാരഥ്യം വഹിക്കുകയും ചെയ്ത ലോക ചരിത്രത്തിലെ തന്നെ അത്യപൂര്‍വ സംഭവത്തിനും ഈ കാലഘട്ടം സാക്ഷിയായി. ചെങ്കിസ്ഖാന്റെ പുത്രനായ ഹുലാഗു ഖാന്‍ സ്ഥാപിച്ച ഈല്‍ഖാനീ ഭരണകൂടത്തിലെ നകൂദാര്‍ ഉഗ്ലനാണ് ആദ്യമായി ഇസ്‌ലാം സ്വീകരിച്ചതെങ്കിലും, അദ്ദേഹത്തിന്റെ പിന്‍ഗാമികളിലൊരാളായ ഗാസര്‍ ഖാന്‍ (694-703) ആണ് ഇസ്‌ലാമിനെ രാഷ്ട്രത്തിന്റെ ഔദ്യോഗിക മതമായി പ്രഖ്യാപിച്ചത്. ഈല്‍ഖാനീ ഭരണകൂടം ആ കാലഘട്ടത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടങ്ങളിലൊന്നായിരുന്നു. ഇറാന്‍, ഇറാഖ്, അഫ്ഗാനിസ്താന്‍, കാക്കസസ്, കിഴക്കന്‍ അനാത്വൂലിയ എന്നിവയെല്ലാം അവരുടെ സാമ്രാജ്യത്തിന്റെ ഭാഗങ്ങളായിരുന്നു.
ഈല്‍ഖാനീ ഭരണം അവസാനിച്ചതിന് ശേഷം അവിടങ്ങളില്‍ അനേകം ചെറുഭരണങ്ങള്‍ ഉയര്‍ന്നുവന്നു. അവയില്‍ ദക്ഷിണ ഇറാനില്‍ മുളഫ്ഫര്‍ കുടുംബവും ഇറാഖില്‍ ജലായിര്‍ കുടുംബവും ഉത്തര ഇറാനില്‍ ഖറഖോയുന്‍ലു ഗോത്രവും പൂര്‍വ അനാത്വൂലിയയില്‍ അഖ്‌ഖോയുന്‍ലു ഗോത്രവും സ്ഥാപിച്ച നാല് ഭരണകൂടങ്ങള്‍ പ്രത്യേക പരാമര്‍ശമര്‍ഹിക്കുന്നു. ഈ ചെറു ഭരണകൂടങ്ങളെല്ലാം ഒടുവില്‍ മധ്യേഷ്യയിലെ തിമൂരീ ഭരണകൂടത്തില്‍ ലയിക്കുകയാണുണ്ടായത്. തിമൂരീ ഭരണകൂട സ്ഥാപകനായ തിമൂര്‍ ലോക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ പടയോട്ടക്കാരില്‍ ഒരാളാണ്. ലോക ജേതാക്കളായ അലക്‌സാണ്ടര്‍, ചെങ്കിസ്ഖാന്‍ എന്നിവരുടെ സമശീര്‍ഷനായാണ് തിമൂര്‍ എണ്ണപ്പെടുന്നത്.
ഇന്ത്യയിലും ഈജിപ്തിലും ഏതാണ്ട് ഒരേ കാലത്ത് അടിമകള്‍ അടിത്തറ പാകിയ ശക്തരായ രണ്ട് ഭരണകൂടങ്ങള്‍ നിലവില്‍വന്നത് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ശ്രദ്ധേയമായ സംഭവ വികാസങ്ങളിലൊന്നാണ്. ഇവയില്‍ ഈജിപ്തിലെ ഭരണകൂടം മംലൂകുകള്‍ എന്നും ഇന്ത്യയിലേത് അടിമവംശം എന്നുമാണ് അറിയപ്പെട്ടത്. മംലൂക് രാജവംശത്തിലെ രണ്ട് ശാഖകള്‍ ഭരണം നടത്തി. 647/1250 മുതല്‍ 784/1382 വരെ ബഹ്‌രി മംലൂകുകളും 784/1382 മുതല്‍ ഹി. 922 വരെ ബുര്‍ജി മംലൂകുകളും.
ഗൂറീ സുല്‍ത്വാനായ മുഹമ്മദ് ഗൂറിയുടെ അടിമയായിരുന്ന ഖുത്വ്ബുദ്ദീന്‍ ഐബകാണ് ക്രി. 1206-ല്‍ ദല്‍ഹിയിലെ അടിമ വംശ ഭരണത്തിന് അടിത്തറ പാകിയത്. ഇവര്‍ ദല്‍ഹി സുല്‍ത്വാന്‍മാര്‍ എന്നും അറിയപ്പെട്ടു. അടിമവംശത്തെത്തുടര്‍ന്ന് ഖല്‍ജികളും തുഗ്ലഖുകളും സയ്യിദുകളും ലോധികളും ഇന്ത്യ ഭരിച്ചു. അവരുടെ അധഃപതനത്തെത്തുടര്‍ന്ന് ഒട്ടേറെ ചെറു ഭരണകൂടങ്ങളും ഇന്ത്യ ഭരിക്കുകയുണ്ടായി. 1526-ല്‍ മുഗളരുടെ ആഗമനത്തോടുകൂടിയാണ് ദല്‍ഹി സല്‍ത്വനത് പൂര്‍ണമായും തകര്‍ന്നത്.
ബഗ്ദാദിന്റെ തകര്‍ച്ചക്ക് ശേഷം ഉയര്‍ന്നുവന്ന ഏറ്റവും ശക്തവും ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ ഏതാണ്ട് പൂര്‍ണമായ പ്രാതിനിധ്യം അവകാശപ്പെടാന്‍ അര്‍ഹതയുള്ളതുമായ ഭരണം 687-ല്‍ ഉഥ്മാന്‍ ഖാന്‍ അടിത്തറ പാകിയ ഉഥ്മാനീ സാമ്രാജ്യമാണ്. ഉഥ്മാനിയ്യഃ സല്‍ത്വനതിന് അതിന്റെ ഉത്ഥാന കാലത്ത് അറബികളുടെ സാമ്രാജ്യത്തോളംവിസ്തൃതിയുണ്ടായിരുന്നു. ഭദ്രതയുടെ കാര്യത്തിലാകട്ടെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും സുഭദ്രമായ ഭരണകൂടമായിരുന്നു അത്. ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും ദീര്‍ഘായുസ്സുള്ള ഭരണകൂടവും ഉഥ്മാനീ സല്‍ത്വനതായിരുന്നു. 1288 മുതല്‍ 1700 വരെ പ്രതാപൈശ്വര്യങ്ങളോട് കൂടിയും 1700 മുതല്‍ 1924 വരെ ക്ഷയോന്മുഖമായ അവസ്ഥയിലും ഈ ഭരണം നിലനിന്നു. ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ വിധിനിര്‍ണായകമായ അനേകം സംഭവ വികാസങ്ങള്‍ക്ക് ചുക്കാന്‍ പിടിച്ചത് ഉഥ്മാനീ സാമ്രാജ്യമാണ്. ക്രി. 1453-ലെ കോണ്‍സ്റ്റാന്റിനോപ്പിള്‍ വിജയം അവയില്‍ ഏറെ പ്രാധാന്യമര്‍ഹിക്കുന്നു. ഈ പട്ടണം കീഴടക്കാന്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ അമീര്‍ മുആവിയഃയുടെ കാലത്താണ് ആദ്യശ്രമം നടത്തിയത്. അതിനുശേഷം അറബികളും തുര്‍കികളും പല തവണ അതിന് ശ്രമിച്ചുനോക്കുകയുണ്ടായി. പക്ഷേ, റോമക്കാരുടെ യുദ്ധ മികവോ മുസ്‌ലിംകളുടെ അനൈക്യമോ കാരണമായി വിജയം കണ്ടെത്താന്‍ കഴിഞ്ഞിരുന്നില്ല. ഒടുവില്‍ ഉഥ്മാനീ സുല്‍ത്വാന്‍ മുഹമ്മദുല്‍ ഫാതിഹിനാണ് ആ ഭാഗ്യം കൈവന്നത്. 54 ദിവസത്തെ ഉപരോധത്തിന് ശേഷം 857/1453 മെയ് 29-ന് അദ്ദേഹം കോണ്‍സ്റ്റാന്റിനോപ്പിള്‍ കീഴടക്കി. അങ്ങനെ റോമക്കാരുടെ 1100 വര്‍ഷം പഴക്കമുള്ള സാമ്രാജ്യം എന്നന്നേക്കുമായി നിലംപതിച്ചു. ''ദൈവം എനിക്ക് ഖൈസ്വറിന്റെയും കിസ്‌റായുടെയും താക്കോലുകള്‍ തന്നിരിക്കുന്നു'' എന്ന നബിതിരുമേനിയുടെ പ്രവചനം സാക്ഷാത്കരിക്കപ്പെടുകയും ചെയ്തു. 18-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തോടെ യൂറോപ്പുമായുള്ള കിടമത്സരത്തില്‍ ഉഥ്മാനികള്‍ക്ക് ക്ഷീണം സംഭവിച്ചതോടെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഉത്ഥാനകാലഘട്ടത്തിന് തിരശ്ശീല വീഴാന്‍ തുടങ്ങി. എങ്കിലും ഉഥ്മാനീ സല്‍ത്വനത് പിന്നെയും രണ്ട് നൂറ്റാണ്ട് കാലം നിലനിന്നു. 1924-ല്‍ അതാതുര്‍ക് ഇസ്‌ലാമിക ഖിലാഫത് ദുര്‍ബലപ്പെടുത്തിയതായി പ്രഖ്യാപിച്ചതോടെയാണ് ഉഥ്മാനീ സാമ്രാജ്യത്തിന് പൂര്‍ണ തിരശ്ശീല വീണത്.
തുര്‍കികളുടെ ഉത്ഥാന കാലത്ത് തന്നെയാണ് 16-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ ഇന്ത്യാ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തില്‍ തിമൂരി വംശജനായ ബാബര്‍ മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യത്തിന് അടിത്തറ പാകിയത്. ഉഥ്മാനീ സല്‍ത്വനത് കഴിഞ്ഞാല്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടം മുഗളരുടേതായിരുന്നു. 1526-ല്‍ സ്ഥാപിതമായ മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യം 1707-ല്‍ ഔറന്‍ഗസീബിന്റെ മരണത്തോടെ അധഃപതിക്കാന്‍ തുടങ്ങി. ഉഥ്മാനികളും മുഗളരും കഴിഞ്ഞാല്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടം ക്രി. 1502 മുതല്‍ 1722 വരെ ഇറാന്‍ ഭരിച്ച സ്വഫവികളുടെ ഭരണകൂടമായിരുന്നു.
18-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തോടെ അവസാനിച്ച മുസ്‌ലിംകളുടെ ഈ ഉത്ഥാന കാലഘട്ടം ഒരു സഹസ്രാബ്ദത്തിലധികം കാലം നിലനില്ക്കുകയുണ്ടായി. ഇത്രയും സുദീര്‍ഘമായ ഒരു കാലം പുരോഗതിയുടെ പാതയില്‍ നിരന്തരം സഞ്ചാരം നടത്താന്‍ ലോകത്ത് മറ്റൊരു ജനസഞ്ചയത്തിനും സാധിച്ചിട്ടില്ല. യവനരുടെ ഉത്ഥാന കാലം രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടേ നീണ്ടുനില്ക്കുകയുണ്ടായുള്ളൂ. റോമക്കാര്‍ ഒരു നൂറ്റാണ്ടു കാലമാണ് വന്‍ശക്തിയായി നിലനിന്നത്. ആധുനിക യൂറോപ്പിന്റെ ഉത്ഥാനത്തിന് രണ്ട് നൂറ്റാണ്ട് മാത്രമേ പ്രായമായുള്ളൂ.
1000-ത്തിലധികം വര്‍ഷം നീണ്ടുനിന്ന മുസ്‌ലിംകളുടെ ഉത്ഥാനകാലം ക്രമേണ ക്ഷയിച്ചതിന്റെ കാരണം ബാഹ്യമെന്നതിലേറെ ആന്തരികമായിരുന്നുവെന്നതാണ് വസ്തുത. മുസ്‌ലിം ഉത്ഥാനത്തിന്റെ ആദ്യഘട്ടവും രണ്ടാം ഘട്ടവും തമ്മില്‍ ഒരു താരതമ്യത്തിന് മുതിര്‍ന്നാല്‍ ഇക്കാര്യം വ്യക്തമാവും. ഒന്നാം ഘട്ടത്തില്‍ ഭരിക്കുന്നവര്‍ കൊള്ളരുതാത്തവരായ സന്ദര്‍ഭത്തില്‍ പോലും ബഹുജനങ്ങളില്‍ മതപരമായ ആവേശവും ചൈതന്യവും ശക്തമായിരുന്നു. അറബി ഭാഷ എല്ലായിടത്തും വ്യാപിച്ചു. ഇസ്‌ലാമിക ലോകം മുഴുവന്‍ പരസ്പരം ബന്ധപ്പെട്ടു. വിജ്ഞാന മേഖല ഏറെ പുരോഗതി പ്രാപിച്ചു. സ്വഹാബികള്‍ക്കും താബിഈ പണ്ഡിതര്‍ക്കും പുറമേ ഇമാം അബൂഹനീഫഃ, ഇമാം മാലിക്, ഇമാം ശാഫിഈ, ഇമാം അഹ്മദ്, ബുഖാരി, മുസ്‌ലിം, തിര്‍മിദി, ഗസ്സാലി, ഇബ്‌നുസീന, റാസി, ത്വബരി, മസ്ഊദി തുടങ്ങിയ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ കിടയറ്റ പണ്ഡിത കേസരികള്‍ ജീവിച്ചിരുന്ന കാലഘട്ടമാണിത്. മതം, വൈദ്യശാസ്ത്രം, ഗണിതശാസ്ത്രം, ഭൗതികം തുടങ്ങിയ എല്ലാ മേഖലകളിലും ഈ കാലത്ത് ഗ്രന്ഥരചന നടന്നു. മുസ്‌ലിംകളുടെ ധിഷണാ ശേഷിയുടെയും മൗലിക പ്രതിഭയുടെയും കാലമായിരുന്നു ഇത്. ലോകത്ത് മറ്റൊരു രാജ്യത്തിനും വൈജ്ഞാനിക മേഖലയില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തോട് കിടപിടിക്കാന്‍ കഴിയുമായിരുന്നില്ല.
രണ്ടാം ഘട്ടത്തില്‍ രാഷ്ട്രീയ രംഗത്ത് മുസ്‌ലിംകള്‍ക്ക് തന്നെയായിരുന്നു മികവ്. അവരുടെ ആധിപത്യ മേഖല മുന്‍പ#െത്തക്കാള്‍ വിസ്തൃതമായിരുന്നു. മുസ്‌ലിം സ്‌പെയ്ന്‍ മാത്രമേ അവര്‍ക്ക് നഷ്ടപ്പെട്ടിട്ടുണ്ടായിരുന്നുള്ളൂ. അതിന് പകരം അതിനെക്കാള്‍ എത്രയോ മടങ്ങ് വലുപ്പമുള്ള ഇന്ത്യാ-പാക് ഉപഭൂഖണ്ഡവും കോണ്‍സ്റ്റാന്റിനോപ്പിള്‍ ആസ്ഥാനമായ തുര്‍കിയും ലഭിക്കുകയും ചെയ്തു. റഷ്യയുടെ സിംഹഭാഗവും മുസ്‌ലിംകളുടെ അധീനതയില്‍ വന്നു. ഇന്തോനേഷ്യയിലെ ഫലഭൂയിഷ്ഠമായ എല്ലാ ദ്വീപുകളിലും ഇസ്‌ലാമിന്റെ കൊടി പാറിക്കളിച്ചിരുന്നു. അതേസമയം മുസ്‌ലിംകളുടെ ഈ പുരോഗതി രാഷ്ട്രീയ നാഗരിക മേഖലകളില്‍ മാത്രമേ കാണപ്പെടുകയുള്ളൂ. ധാര്‍മികമായും വൈജ്ഞാനികമായും ചിന്താപരമായും മുരടിപ്പ് അവരെ പിടികൂടിയിരുന്നു. വൈദ്യശാസ്ത്രം, ഗണിതശാസ്ത്രം, തത്ത്വശാസ്ത്രം, ഭൗതികശാസ്ത്രം തുടങ്ങിയ മേഖലകളില്‍ ഗ്രന്ഥരചന നാമമാത്രമായേ നടക്കുകയുണ്ടായുള്ളൂ. മതവിഷയകമായി രചിക്കപ്പെട്ട ഗ്രന്ഥങ്ങളെല്ലാം മുന്‍ നൂറ്റാണ്ടുകളില്‍ എഴുതപ്പെട്ടവയുടെ വിശദീകരണങ്ങള്‍ മാത്രമായിരുന്നു. പണ്ഡിതന്മാരില്‍ അനുകരണഭ്രമം സാര്‍വത്രികമായി. ഇജ്തിഹാദിന്റെ വാതിലുകള്‍ കൊട്ടിയടക്കപ്പെട്ടു. ഇങ്ങനെയുള്ള പരിതഃസ്ഥിതിയില്‍ മൗലിക പ്രതിഭകള്‍ ജന്മം കൊള്ളുക അപൂര്‍വ പ്രതിഭാസം മാത്രമായിരിക്കും. ഇബ്‌നുതൈമിയ്യഃ, ഇബ്‌നുഖല്‍ദൂന്‍, മുജദ്ദിദ് അല്‍ഫെഥാനി തുടങ്ങിയ അപൂര്‍വ പ്രതിഭകള്‍ മാത്രമാണ് ഈ കാലഘട്ടത്തില്‍ രംഗത്ത് വന്നത്. എന്നാല്‍ ഇതിനേക്കാളെല്ലാം ഗുരുതരം ധാര്‍മിക രംഗത്തുള്ള മുസ്‌ലിംകളുടെ അപചയമായിരുന്നു. ബഗ്ദാദിന്റെ പതനത്തോടെയാരംഭിച്ച ഈ അപചയം 18-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ അതിന്റെ പാരമ്യത്തിലെത്തി. മുസ്‌ലിംകളുടെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടമായിരുന്ന ഉഥ്മാനിയ്യഃ സല്‍ത്വനതില്‍ അഴിമതിയും കൈക്കൂലിയും വ്യാപകമായി. സൈന്യം സുഖലോലുപതയുടെ പിടിയിലമര്‍ന്നു. പ്രഭുക്കളും ജാഗീര്‍ദാര്‍മാരും പ്രജകളോട് അന്യായം കാണിച്ചു.
മുഗള സാമ്രാജ്യത്തിലും പ്രഭുക്കളും സൈന്യവും പ്രജകളും ഒരുപോലെ സുഖിയന്‍മാരായി മാറിയിരുന്നു. അക്ബറെ പോലുള്ളവരുടെ മതവിരുദ്ധ സമീപനങ്ങള്‍ സ്ഥിതി കൂടുതല്‍ വഷളാക്കി. പണ്ഡിതന്മാര്‍ ഭരണാധികാരികളുടെ ദാസ്യവേലക്കാരായതോടെ ഭരണകൂടത്തിന്റെ കൊള്ളരുതായ്മകളെ ചോദ്യം ചെയ്യുവാന്‍ ആരുമില്ലെന്ന സ്ഥിതി വന്നു. ഔറന്‍ഗസീബ് തന്റെ ഭരണകാലത്ത് സാമൂഹിക ജീര്‍ണതകള്‍ ദൂരീകരിക്കാന്‍ ഏറെ പണിപ്പെട്ടെങ്കിലും അലസരും സുഖലോലുപരുമായ ആളുകള്‍ അദ്ദേഹത്തെ എതിര്‍ത്തു. ഫലം ഔറന്‍ഗസീബിന്റെ ബലിഷ്ഠമായ പിടിത്തം അയഞ്ഞപ്പോള്‍ ജീര്‍ണതകളെ തടഞ്ഞു നിര്‍ത്താന്‍ കഴിവുറ്റ ഒറ്റ വ്യക്തിയും രാജ്യത്തെങ്ങും ഇല്ലാതായി. സ്വഫവീ ഭരണത്തില്‍ ഇറാന്റെയും അവസ്ഥ ഇതില്‍നിന്ന് ഭിന്നമായിരുന്നില്ല.
മറുവശത്ത് മധ്യകാലഘട്ടത്തിലുടനീളം അജ്ഞാനാന്ധകാരത്തില്‍ കഴിഞ്ഞുകൂടിയിരുന്ന പാശ്ചാത്യര്‍ ഈ കാലത്ത് ഉറക്കം വിട്ടുണരുകയും ധൈഷണിക-വൈജ്ഞാനിക മേഖലകളില്‍ അഭൂതപൂര്‍വമായ മുന്നേറ്റം നടത്തുകയും ചെയ്തത് ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ തകര്‍ച്ചക്ക് കൂടുതല്‍ ആക്കം കൂട്ടി. അങ്ങനെ ലോക ചരിത്രത്തില്‍ ആധുനിക യുഗത്തിന്റെ ആരംഭമായി മനസ്സിലാക്കപ്പെടുന്ന ഈ കാലഘട്ടം മുസ്‌ലിം ഉത്ഥാനത്തിന്റെ അവസാനവും യൂറോപ്യന്‍ ഉത്ഥാനത്തിന്റെ ആരംഭവുമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.
(ii) രണ്ടാം ഘട്ടം
18-ാം നൂറ്റാണ്ട് മുതല്‍ 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ ഒട്ടേറെ സ്വതന്ത്ര മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ നിലവില്‍ വരുന്നത് വരെയുള്ള കാലഘട്ടമാണ് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ രണ്ടാംഘട്ടം. ഈ കാലഘട്ടത്തിന്റെ തുടക്കത്തിലും മുസ്‌ലിംകള്‍ക്ക് രാഷ്ട്രീയ മേധാവിത്വമുണ്ടായിരുന്നു. ഇന്ത്യയിലെ മുഗള സാമ്രാജ്യത്തിന് ഔറന്‍ഗസീബിനു ശേഷം ശക്തിക്ഷയം സംഭവിച്ചെങ്കിലും ദുര്‍ബലരായ ഭരണാധികാരികളിലൂടെ പിന്നെയും നീണ്ടകാലം അത് നിലനിന്നു. യൂറോപ്പിന്റെ ഇടപെടല്‍ നിരന്തരമുണ്ടായിട്ടും ഉഥ്മാനികളും രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടുകാലം പിടിച്ചുനിന്നു. യൂറോപ്പിന്റെ വര്‍ധിച്ചുവരുന്ന ശക്തിക്കെതിരെ സാധ്യമാകുന്ന വിധം ചെറുത്തുനില്ക്കാനും അക്കാലത്തവര്‍ക്ക് സാധിച്ചു. 1924-ല്‍ കമാല്‍ അതാതുര്‍ക് ഖിലാഫത് ഉന്മൂലനം ചെയ്തതായി പ്രഖ്യാപിച്ചതോടെയാണ് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും കൂടുതല്‍ കാലം നിലനിന്ന ഉഥ്മാനീ ഭരണത്തിന് തിരശ്ശീല വീണത്. ഇന്ത്യയില്‍ത്തന്നെ മുഗളരുടെ അധഃപതന ശേഷം മൈസൂരിലെ ഹൈദര്‍ അലിയും ടിപ്പുവും കുറേക്കാലം ഇംഗ്ലീഷുകാരെ ചെറുത്തുനി
ന്നു. ഇറാനിലും അഫ്ഗാനിലും നാദിര്‍ ഷായുടെയും അബ്ദാലിയുടെയും മൊറോക്കോയില്‍ ഫുലാലികളുടെയും ഭരണം നിലവില്‍ വന്നതും ഈ കാലഘട്ടത്തിലാണ്. ഇന്ത്യാ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തില്‍ ഷാ വലിയ്യുല്ലാഹിദ്ദഹ്‌ലവി(1703-1763)യുടെയും അറേബ്യയില്‍ മുഹമ്മദുബ്‌നു അബ്ദില്‍ വഹ്ഹാബിന്റെയും പരിഷ്‌കരണ സംരംഭങ്ങളും ആഫ്രിക്കയിലെ സനൂസി പ്രസ്ഥാനവും ഈ കാലഘട്ടത്തിലാണ് പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടത്. ധൈഷണിക രംഗത്തും കര്‍മരംഗത്തും ആലസ്യത്തിലാണ്ട ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന് ഒട്ടൊക്കെ കര്‍മാവേശം പകരാന്‍ ഈ പരിഷ്‌കരണ സംരംഭങ്ങള്‍ക്ക് സാധിച്ചിട്ടുണ്ടെന്ന കാര്യം അവിതര്‍ക്കിതമത്രേ.
1924-ല്‍ ഇസ്‌ലാമിക ഖിലാഫത് തകരുന്നതിനു ദശകങ്ങള്‍ക്കു മുമ്പുതന്നെ അറബി മുസ്‌ലിം ഭൂപ്രദേശങ്ങളില്‍ മിക്കവയും പാശ്ചാത്യന്‍ കോളനിവല്‍ക്കരണത്തിനു വിധേയമായിരുന്നു. അതിനുശേഷമുള്ള ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രം പരിഷ്‌കരണപ്രസ്ഥാനങ്ങളുടെയും വിമോചന പോരാട്ടങ്ങളുടെയും ചരിത്രമാണ്. നിരന്തരമായ പോരാട്ടങ്ങളിലൂടെയാണ് മിക്കവാറും മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ സാമ്രാജ്യത്വ നുകത്തില്‍ നിന്ന് മോചനം നേടിയത്. ഈ വിമോചന പോരാട്ടങ്ങളുടെയെല്ലാം മുഖ്യ ചാലക ശക്തി ഇസ്‌ലാമായിരുന്നു. അബ്ദുല്‍ ഖാദിരില്‍ ജസാഇരി, ജമാലുദ്ദീനില്‍ അഫ്ഗാനി, സയ്യിദ് മുഹമ്മദ് അഹ്മദുല്‍ മഹ്ദി, ഉമര്‍ മുഖ്താര്‍, ബദീഉസ്സമാന്‍ സഈദ് നൂര്‍സി തുടങ്ങിയവര്‍ ഈ വിമോചന പോരാട്ടങ്ങളുമായോ ഇസ്‌ലാമിക നവജാഗരണവുമായോ ഏതെങ്കിലും വിധത്തില്‍ ബന്ധപ്പെട്ട് ഈ കാലഘട്ടത്തിലെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന് തിളക്കം നല്കിയവരാണ്. ഈജിപ്തില്‍ ഹസനുല്‍ ബന്നാ അടിത്തറ പാകിയ അല്‍ഇഖ്‌വാനുല്‍ മുസ്‌ലിമൂന്റെയും ഇന്ത്യാ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തില്‍ സയ്യിദ് അബുല്‍അഅ്‌ലാ മൗദൂദി സ്ഥാപിച്ച ജമാഅതെ ഇസ്‌ലാമിയുടെയും ആവിര്‍ഭാവം 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിലെ ഇസ്‌ലാമിക നവജാഗരണത്തിന് ദിശാ ബോധം നല്കിയെന്നര്‍ഥത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ സുപ്രധാന നാഴികക്കല്ലുകളാണ്.
(iii) ആധുനിക ഘട്ടം
20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ പാശ്ചാത്യന്‍ മേല്‌ക്കോയ്മയില്‍നിന്ന് വിമോചിതമായതിനുശേഷമുള്ള ചരിത്രമാണ് ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന്റെ വര്‍ത്തമാനകാല ചരിത്രം. മുസ്‌ലിം ഭൂപ്രദേശങ്ങള്‍ അശാസ്ത്രീയമായ രീതിയില്‍ വെട്ടിമുറിച്ചും കൊച്ചുകൊച്ചു കഷ്ണങ്ങളാക്കിയുമാണ് പാശ്ചാത്യ സാമ്രാജ്യത്വം അവര്‍ക്ക് സ്വാതന്ത്ര്യം നല്കിയത്. ഇസ്‌ലാമിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ശക്തി ഇനിയൊരിക്കലും കരുത്താര്‍ജിക്കരുതെന്ന ഉദ്ദേശ്യത്തോടെയായിരുന്നു അത്. മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങളെ പരസ്പരം പോരടിപ്പിക്കുന്നതിനായി ഒട്ടേറെ രാഷ്ട്രങ്ങള്‍ക്കിടയില്‍ തീരാത്ത അതിര്‍ത്തിപ്രശ്‌നങ്ങള്‍ അവശേഷിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു. അതിനു പുറമേ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന് തലവേദനയാകുമാറ് അവരുടെ മധ്യത്തില്‍ അവിഹിതമായ മാര്‍ഗത്തിലൂടെ ഒരു കൃത്രിമ ജൂതരാഷ്ട്രം സൃഷ്ടിക്കുകയും ചെയ്തു. ഈ ജൂതരാഷ്ട്രത്തിന്റെ പേരില്‍ നടന്ന യുദ്ധങ്ങളും സംഘര്‍ഷങ്ങളുമാണ് വര്‍ത്തമാനകാല ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന്റെ പ്രധാന പങ്കും അപഹരിച്ചത്. നടേ പറഞ്ഞ അതിര്‍ത്തിപ്രശ്‌നത്തിന്റെ പേരില്‍ ഉടലെടുത്ത സംഘര്‍ഷങ്ങളാണ് ഇറാന്‍-ഇറാഖ് യുദ്ധവും ഇറാഖും കുവൈതും തമ്മിലുള്ള ഉരസലിലൂടെ ആരംഭിച്ച ഗള്‍ഫ് യുദ്ധവും. ഇറാന്‍- ഇറാഖ് യുദ്ധവും ഇറാഖിന്റെ സമ്പൂര്‍ണ നാശത്തില്‍ കലാശിച്ച ഗള്‍ഫ് യുദ്ധവും വര്‍ത്തമാന കാല ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ദാരുണമായ അധ്യായങ്ങളാണ്. വൈകല്യങ്ങളും പാകപ്പിഴവുകളും കണ്ടേക്കാമെങ്കിലും അമേരിക്കന്‍ സാമ്രാജ്യത്വത്തെ വെല്ലുവിളിച്ചുകൊണ്ട് ഇറാനില്‍ ഒരിസ്‌ലാമിക വിപ്ലവം വിജയകരമായി അരങ്ങേറിയതും ധീരവും വിസ്മയാവഹവുമായ ചെറുത്തുനില്പിലൂടെ അഫ്ഗാന്‍ മുജാഹിദുകള്‍ സോവിയറ്റ് സാമ്രാജ്യത്വത്തെ അടിയറവ് പറയിച്ചതും ആധുനിക ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ മികവുറ്റ അധ്യായങ്ങള്‍ തന്നെ. സൂക്ഷ്മ വിശകലനത്തില്‍ നവകൊളോണിയലിസം ആസൂത്രിതമായി പ്രചരിപ്പിക്കുന്ന പാശ്ചാത്യന്‍ സംസ്‌കാരവും ഇസ്‌ലാമും തമ്മിലുള്ള സംഘട്ടനമാണ് സമകാലിക ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രമെന്ന് കാണാന്‍ പ്രയാസമില്ല. ഈ സംഘട്ടനം മധ്യപൗരസ്ത്യ ദേശത്തുമാത്രം ഒതുങ്ങിനില്ക്കാതെ സോവിയറ്റ്- മധ്യേഷ്യന്‍ മേഖലയിലും ബാള്‍ക്കന്‍ റിപ്പബ്ലിക്കുകളിലും വ്യാപിച്ചതിന്റെ തെളിവാണ് അവിടങ്ങളില്‍ ശക്തമായിക്കൊണ്ടിരിക്കുന്ന നവജാഗരണ സംരംഭങ്ങള്‍. ഈ നവജാഗരണത്തിന്റെ അനുരണനം യൂറോപ്പിലും അമേരിക്കയിലുമെല്ലാം ചലനം സൃഷ്ടിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്നുവെന്നതും ആശാവഹമായ വസ്തുതയാണ്. ഈ സംഘട്ടനത്തില്‍ അന്തിമവും നിര്‍ണായകവുമായ വിജയം ആര്‍ക്ക് എന്നതിനെ ആശ്രയിച്ചായിരിക്കും ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന്റെ ഭാവി. ഇതിന് ധൈഷണികമായ കരുത്ത് പകര്‍ന്നുകൊണ്ട് 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ ആദ്യപകുതിയില്‍ ആരംഭിച്ച ഇസ്‌ലാമിക പ്രസ്ഥാനങ്ങള്‍ ഇപ്പോഴും രംഗത്ത് സജീവമാണെന്ന വസ്തുതയും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന് ശുഭോദര്‍ക്കമായ ഒരു ഭാവിയെക്കുറിച്ച പ്രതീക്ഷ നല്കുന്നുണ്ട്.
അവലംബം : ഇസ്‌ലാമിക വിജ്ഞാന കോശം
വിവിധ ഘട്ടങ്ങള്‍
ഇസ്‌ലാമിന്റെ ആഗമനം മുതല്‍ ആധുനികാനന്തര കാലഘട്ടം വരെ എത്തിനില്ക്കുന്ന ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തെ സൗകര്യത്തിന് വേണ്ടി പ്രധാനമായും മൂന്ന് ഘട്ടങ്ങളായി തിരിക്കാവുന്നതാണ്. മുഹമ്മദ്‌നബി(സ)ക്ക് പ്രവാചകത്വം ലഭിച്ചത് മുതല്‍ 18-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങളില്‍ യൂറോപ്പ് സ്വാധീനം ചെലുത്താന്‍ തുടങ്ങുന്നത് വരെയുള്ള കാലമാണ് ഒന്നാം ഘട്ടം. ഇത് ഉത്ഥാനത്തിന്റെ യുഗമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു. യൂറോപ്യന്‍ കോളനിവല്‍ക്കരണത്തിലൂടെ കടന്നുപോയി ഒടുവില്‍ 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തോടെ സ്വതന്ത്രമുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ പിറവിയെടുക്കുന്നത് വരെയുള്ള അധഃപതന കാലമാണ് രണ്ടാം ഘട്ടം. 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ സ്വതന്ത്ര മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ നിലവില്‍ വന്നതിന് ശേഷമുള്ള വര്‍ത്തമാനകാല ചരിത്രമാണ് മൂന്നാമത്തെയും ഒടുവിലത്തെയും ഘട്ടം.
(i) ഒന്നാം ഘട്ടം
ഇവയില്‍ മുസ്‌ലിംകളുടെ ഉത്ഥാന കാലത്തെ ചില സവിശേഷതകളുടെ അടിസ്ഥാനത്തില്‍ പിന്നെയും രണ്ട് ഉപഘട്ടങ്ങളായി തിരിക്കാവുന്നതാണ്. ഇസ്‌ലാമിന്റെ ആവിര്‍ഭാവം മുതല്‍ ബഗ്ദാദിന്റെ പതനം (656/1258) വരെയുള്ള ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും ശോഭനമായ കാലഘട്ടമാണ് അവയില്‍ ആദ്യത്തേത്. മാനവരാശിക്ക് ഒരു പുതിയ ജീവിത സന്ദേശവും ജീവിതക്രമവും സംഭാവന ചെയ്ത പ്രവാചക ദൗത്യത്തിന്റെ 23 വര്‍ഷവും തുടര്‍ന്നുള്ള ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ 30 വര്‍ഷവും അസുലഭ മുഹൂര്‍ത്തങ്ങള്‍കൊണ്ട് ലോകചരിത്രത്തില്‍തന്നെ വേറിട്ട് നില്ക്കുന്നു. ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ സുവര്‍ണ കാലഘട്ടം എന്ന വിശേഷണം 100 ശതമാനവും ഈ കാലഘട്ടം അര്‍ഹിക്കുന്നുണ്ട്. തനിക്ക് പ്രവാചകത്വം ലഭിച്ചതിന് ശേഷമുള്ള 23 വര്‍ഷത്തെ നിതാന്തമായ പ്രവര്‍ത്തനങ്ങളിലൂടെ മനുഷ്യചരിത്രത്തില്‍ തുല്യത ദര്‍ശിക്കാനാവാത്ത ഒരു മാതൃകാ സമൂഹത്തെ പ്രവാചകന് സൃഷ്ടിക്കുകയും മദീനഃ ആസ്ഥാനമാക്കി സുശക്തമായ ഒരു രാഷ്ട്രത്തിന് അടിത്തറ പാകുകയും ചെയ്തു. കാലാതിവര്‍ത്തിയും സാര്‍വ ലൗകികവുമായ ഒരാദര്‍ശ സംഹിതയുടെയും സാമൂഹിക മൂല്യങ്ങളുടെയും അടിത്തറയിലാണ് പ്രവാചകന് തന്റെ രാഷ്ട്രം കെട്ടിപ്പടുത്തത്. അതിനാല്‍ അദ്ദേഹത്തിന്റെ മരണത്തിന് ശേഷം ചുരുങ്ങിയ കാലംകൊണ്ട് പ്രസ്തുത രാഷ്ട്രത്തിന്റെ അതിര്‍ത്തി ലോകത്തിന്റെ ഇതര ഭാഗങ്ങളിലേക്ക് കൂടി വ്യാപിപ്പിക്കാന്‍ അനുയായികള്‍ക്ക് സാധിച്ചു. പ്രവാചകന് ശേഷം യഥാക്രമം അബൂബക്ര്‍, ഉമര്‍, ഉഥ്മാന്‍, അലി എന്നീ നാല് പ്രമുഖ ശിഷ്യന്മാരാണ് ഇസ്‌ലാമിക രാഷ്ട്രത്തിന്റെ ഭരണസാരഥ്യം വഹിച്ചത്. ഇവര്‍ ഭരിച്ച 30 വര്‍ഷമാണ് ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ കാലഘട്ടമായി ചരിത്രത്തില്‍ അറിയപ്പെടുന്നത്. ഒരു ജനതയുടെ ചരിത്രത്തില്‍ 30 വര്‍ഷം വളരെ ഹ്രസ്വമായ ഒരു കാലഘട്ടമാണെങ്കിലും ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ 30 വര്‍ഷം ഇതര ജനതതികളുടെ നൂറ്റാണ്ടുകളെക്കാള്‍ മൂല്യവത്താണ്. അറേബ്യന്‍ ഉപദ്വീപില്‍ ഒതുങ്ങിനിന്നിരുന്ന ഒരു സാധാരണ രാജ്യം ലോകത്തെ ഏറ്റവും വലിയ ശക്തിയായത് ഈ ചുരുങ്ങിയ കാലയളവിലാണ്. മനുഷ്യ നാഗരികതകള്‍ ഉദയംകൊണ്ട ഈജിപ്ത്, ഇറാഖ്, സിറിയ തുടങ്ങിയ രാജ്യങ്ങള്‍ ഈ കാലഘട്ടത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ശക്തിക്ക് കീഴില്‍ വരികയും അവിടങ്ങളില്‍ ഇസ്‌ലാമിക സംസ്‌കാരവും നാഗരികതയും പ്രഭ പരത്തുകയും ചെയ്തു. അദ്ഭുതകരമായ വേഗത്തില്‍ അവിടത്തെ നിവാസികള്‍ ഇസ്‌ലാം സ്വീകരിക്കുകയും അവരുടെ ഭാഷ പോലും അറബിയായി മാറുകയും ചെയ്തു. ഇസ്‌ലാമിന്റെ ഉന്നതമായ ആദര്‍ശങ്ങളും മുസ്‌ലിംകളുടെ ഉദാത്തമായ ജീവിതചര്യകളുമാണ് ഈ മാറ്റങ്ങള്‍ക്കെല്ലാം നിമിത്തമായത്. ആദര്‍ശാധിഷ്ഠിതമായ ഒരു രാഷ്ട്രീയ സാമൂഹിക വ്യവസ്ഥ വിജയകരമായി നടപ്പിലാക്കാന്‍ സാധിച്ചുവെന്നതാണ് ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഉത്തുംഗ സ്ഥാനത്ത് പ്രതിഷ്ഠിക്കാന്‍ കാരണമായത്.
ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃയുടെ പതനം ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഒരു പ്രധാന വഴിത്തിരിവാണ്. ഇസ്‌ലാമിക ഖിലാഫത് രാജവാഴ്ചക്ക് വഴിമാറിക്കൊടുത്തതായിരുന്നു ആ വ്യതിയാനം. പിന്നീടൊരിക്കലും ഖിലാഫത് വ്യവസ്ഥ പൂര്‍ണാര്‍ഥത്തില്‍ പുനസ്ഥാപിക്കപ്പെട്ടിട്ടില്ല എന്നത് ഈ വഴിത്തിരിവ് എത്രത്തോളം അഗാധമായിരുന്നുവെന്ന് വെളിപ്പെടുത്തുന്നു. ഖിലാഫതുര്‍റാശിദഃക്ക് ശേഷം അധികാരത്തില്‍ വന്ന ഉമവികളും അബ്ബാസികളും ഉഥ്മാനികളുമെല്ലാം അധികാരം അനന്തരാവകാശിക്ക് കൈമാറുന്ന രാജാധിപത്യ ഭരണവ്യവസ്ഥയാണ് സ്വീകരിച്ചത്. 41/661-ല്‍ അമീര്‍ മുആവിയഃ അടിത്തറ പാകിയ ഉമവീ ഭരണകൂടം 132/750 വരെ ഏകദേശം 92 കൊല്ലം ഇസ്‌ലാമിക ലോകം ഭരിച്ചു. ഉമവീ കാലഘട്ടത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ വിസ്തൃതി അതിന്റെ പാരമ്യത്തിലായിരുന്നു. അത്രയും വിസ്തൃതമായ ഒരു രാജ്യം അന്നോളം ലോകത്ത് ഒരു ജനതയും സ്ഥാപിച്ചിരുന്നില്ല. പേര്‍ഷ്യന്‍-റോമന്‍ സാമ്രാജ്യങ്ങള്‍ക്ക് പ്രതാപത്തിന്റെ ഉച്ചിയിലെത്തിയ കാലത്ത് പോലും ഇത്ര വിസ്തൃതിയുണ്ടായിരുന്നില്ല. ഏഷ്യയും ആഫ്രിക്കയും കടന്ന് യൂറോപ്പില്‍ വരെ ഇസ്‌ലാമിക ഭരണകൂടം എത്തിയതും ഉമവികളുടെ ഭരണകാലത്താണ്. ഉമവികളുടെ ഭരണസംവിധാനവും പ്രതിരോധ സംവിധാനവും അക്കാലത്തെ ഏറ്റവും കിടയറ്റതായിരുന്നു. രാജവാഴ്ചയുടെ സഹജമായ തിന്മകള്‍ ഉണ്ടായിരുന്നുവെങ്കിലും ഇസ്‌ലാമിക മൂല്യങ്ങള്‍ക്കായിരുന്നു ഉമവീ ഭരണത്തിലും സാമൂഹിക ജീവിതത്തിലും മുന്‍തൂക്കമെന്നത് അനിഷേധ്യമാണ്.
132/750-ല്‍ ഉമവീ ഭരണകൂടത്തെ അട്ടിമറിച്ചുകൊണ്ട് അബ്ബാസികള്‍ അധികാരത്തില്‍ വന്നു. അബ്ബാസീ ഭരണത്തിന് രണ്ട് ഘട്ടമുണ്ടായിരുന്നു. 132/750 മുതല്‍ 247/861 വരെയുള്ള ഒന്നാം ഘട്ടം അബ്ബാസീ ഭരണത്തിന്റെ ഉത്ഥാന കാലഘട്ടമായിരുന്നു. അതിനുശേഷം അബ്ബാസീ കേന്ദ്രഭരണം ശിഥിലമാവുകയും സ്വതന്ത്രവും അര്‍ധ സ്വതന്ത്രവുമായ നിരവധി ഭരണകൂടങ്ങള്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളില്‍ ഉയര്‍ന്നു വരികയും ചെയ്തു. മാവറാഅന്നഹ്‌റിലെ സാമാനീ ഭരണകൂടം (261/874-395/1005), ഇറാഖും പേര്‍ഷ്യയും ഭരിച്ച ബുവൈഹീ ഭരണകൂടം (330/934-447/1055), ഉത്തരാഫ്രിക്കയും ഈജിപ്തും ഭരിച്ച ഫാത്വിമീ ഭരണകൂടം (297/909-567/1171), ഇന്ത്യാ-പാക് ഉപഭൂഖണ്ഡത്തിലെ ഗസ്‌നി (366/976-582/1186), ഗൂറി (552/1157-602/1206) ഭരണകൂടങ്ങള്‍, ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിലെ വലിയൊരു ഭാഗം ഭരിച്ച സല്‍ജൂഖീ ഭരണകൂടം (429/1037-552/1157), ഈജിപ്തും സിറിയയും ഭരിച്ച അയ്യൂബി ഭരണകൂടം (529/1174-648/1250) തുടങ്ങിയവ അബ്ബാസികളുടെ അധഃപതന കാലമായി അറിയപ്പെട്ട ദ്വിതീയ ഘട്ടത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ വിവിധ ഭാഗങ്ങളില്‍ ഭരണം നടത്തിയവരാണ്. ഇവയില്‍ മിക്കവാറും ഭരണകൂടങ്ങള്‍ അബ്ബാസീ ഭരണകൂടത്തിന്റെ നാമമാത്രമായ മേല്‌ക്കോയ്മ അംഗീകരിച്ചിരുന്നുവെന്നതും വസ്തുതയാണ്.
സ്‌പെയ്‌നും മൊറോക്കോയും അബ്ബാസികളുടെ ഉത്ഥാന കാലഘട്ടത്തിലും അവരുടെ അധികാര സീമക്ക് പുറത്തായതിനാല്‍ അബ്ബാസീ ഭരണകൂടത്തിന് ഉമവീ ഭരണകൂടത്തിന്റെ അത്ര വിസ്തൃതിയുണ്ടായിരുന്നില്ല. മൊറോക്കോയില്‍ അഗ്‌ലബികളും (184-296) സ്‌പെയ്‌നില്‍ ഉമവികളു(138/756-422/1030)മാണ് തുടക്കത്തില്‍ ഭരണം നടത്തിയിരുന്നത്. അവര്‍ക്കുശേഷം ബര്‍ബര്‍ വംശജരായ മുറാബിത്വുകളും (453/1061-541/1147) മുവഹ്ഹിദുകളും (524/1130-667/1269) ഈ രാജ്യങ്ങള്‍ ഭരിച്ചു. തുടര്‍ന്നും ഒട്ടേറെ ബര്‍ബര്‍ വംശജര്‍ അവിടെ ഭരിച്ചിരുന്നു. എങ്കിലും മൊറോക്കോയും സ്‌പെയ്‌നും ഒഴികെ പടിഞ്ഞാറെ പാകിസ്താന്‍ മുതല്‍ ഖൈറുവാന്‍ വരെ പരന്നുകിടക്കുന്ന ഇസ്‌ലാമിക ലോകമഖിലവും അബ്ബാസീ ഭരണകൂടത്തിന് കീഴില്‍ തന്നെയായിരുന്നു. അബ്ബാസീ യുഗം ഇസ്‌ലാമിക നാഗരികതയും സംസ്‌കാരവും ഏറ്റവും ഉന്നതിയിലെത്തിയ കാലമാണ്. കലാ-സാഹിത്യ രംഗത്തും വൈജ്ഞാനിക-ശാസ്ത്ര രംഗത്തുമെല്ലാം ഈ കാലഘട്ടത്തില്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ മറ്റെല്ലാ സമൂഹങ്ങളെയും ജനതകളെയും ബഹുദൂരം പിന്തള്ളി. അബ്ബാസീ കേന്ദ്രഭരണം ശിഥിലമായതിന് ശേഷം ഉയര്‍ന്നുവന്ന സ്വതന്ത്ര ഭരണകൂടങ്ങള്‍ക്കും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ശ്രദ്ധേയമായ ഒട്ടേറെ മുഹൂര്‍ത്തങ്ങള്‍ സംഭാവന ചെയ്യാന്‍ കഴിഞ്ഞിട്ടുണ്ട്. അവയില്‍, സുദീര്‍ഘമായ പോരാട്ടങ്ങളിലൂടെ സുല്‍ത്വാന്‍ സ്വലാഹുദ്ദീനില്‍ അയ്യൂബിയുടെ നേതൃത്വത്തില്‍ ക്രി. 1189-ല്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ ബൈതുല്‍ മഖ്ദിസ് മോചിപ്പിച്ചത് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഐതിഹാസിക സംഭവങ്ങളിലൊന്നാണ്. ഖുദ്‌സിനെ ചൊല്ലി മുസ്‌ലിംകളും ക്രൈസ്തവ യൂറോപ്പും തമ്മില്‍ നടത്തിയ യുദ്ധം കുരിശ് യുദ്ധം എന്ന പേരിലാണ് ചരിത്രത്തില്‍ അറിയപ്പെടുന്നത്. ക്രി. 1096-1271 കാലയളവില്‍ എട്ട് കുരിശുയുദ്ധങ്ങള്‍ നടക്കുകയുണ്ടായി. ഇവയില്‍ പല യുദ്ധങ്ങളിലും നിര്‍ണായക വിജയം മുസ്‌ലിംകള്‍ക്കായിരുന്നു. പാശ്ചാത്യര്‍ക്കും മുസ്‌ലിംകള്‍ക്കുമിടയില്‍ ഇപ്പോഴും നിലനില്ക്കുന്ന ശത്രുതയുടെ വേരുകള്‍ കുരിശു യുദ്ധങ്ങളിലാണ് ചെന്ന് നില്ക്കുന്നത്. 656/1258-ല്‍ താതാരികളുടെ ബഗ്ദാദ് അധിനിവേശത്തോടും ക്രി. 1492-ലെ മുസ്‌ലിം സ്‌പെയ്‌നിന്റെ പതനത്തോടും കൂടി ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന്റെ സുപ്രധാനമായ ഒരു ഘട്ടത്തിന് തിരശ്ശീല വീണു. താര്‍താരികളുടെ ബഗ്ദാദ് ആക്രമണവും സ്‌പെയ്‌നില്‍ നിന്ന് മുസ്‌ലിംകള്‍ എന്നന്നേക്കുമായി പുറത്താക്കപ്പെട്ടതും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ദുരന്തപൂര്‍ണമായ ര?ധ്യായങ്ങളാണ്. എന്നാല്‍ ഈ രണ്ട് ദുരന്തത്തോടുകൂടി ഇസ്‌ലാമിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ശക്തി അവസാനിച്ചുപോയില്ല. ബഗ്ദാദിന്റെ തകര്‍ച്ചക്ക് ശേഷവും നാലര നൂറ്റാണ്ടു കാലം മുസ്‌ലിംകള്‍ പുരോഗതി പ്രാപിച്ചുകൊണ്ടേയിരുന്നു.
656/1258 മുതല്‍ 18-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ ആദ്യദശകങ്ങള്‍ വരെ അഥവാ, യൂറോപ്യന്‍ ശക്തികള്‍ മുസ്‌ലിം ലോകത്ത് സ്വാധീനം നേടാന്‍ തുടങ്ങുന്നതുവരെ നീണ്ടുനില്ക്കുന്ന ഈ കാലഘട്ടം, മുസ്‌ലിം ഉത്ഥാനത്തിന്റെ രണ്ടാം ഉപഘട്ടമാണ്. ഇസ്‌ലാമിക രാജ്യങ്ങളെ ഒന്നൊന്നായി ഛിന്നഭിന്നമാക്കുകയും ബഗ്ദാദില്‍ രക്തപ്രളയം സൃഷ്ടിക്കുകയും ചെയ്ത താതാരികള്‍ ഒടുവില്‍ തങ്ങള്‍ പരാജയപ്പെടുത്തിയ വിഭാഗത്തിന്റെ മതം സ്വീകരിക്കുകയും ഇസ്‌ലാമിക ഭരണകൂടത്തിന്റെ സാരഥ്യം വഹിക്കുകയും ചെയ്ത ലോക ചരിത്രത്തിലെ തന്നെ അത്യപൂര്‍വ സംഭവത്തിനും ഈ കാലഘട്ടം സാക്ഷിയായി. ചെങ്കിസ്ഖാന്റെ പുത്രനായ ഹുലാഗു ഖാന്‍ സ്ഥാപിച്ച ഈല്‍ഖാനീ ഭരണകൂടത്തിലെ നകൂദാര്‍ ഉഗ്ലനാണ് ആദ്യമായി ഇസ്‌ലാം സ്വീകരിച്ചതെങ്കിലും, അദ്ദേഹത്തിന്റെ പിന്‍ഗാമികളിലൊരാളായ ഗാസര്‍ ഖാന്‍ (694-703) ആണ് ഇസ്‌ലാമിനെ രാഷ്ട്രത്തിന്റെ ഔദ്യോഗിക മതമായി പ്രഖ്യാപിച്ചത്. ഈല്‍ഖാനീ ഭരണകൂടം ആ കാലഘട്ടത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടങ്ങളിലൊന്നായിരുന്നു. ഇറാന്‍, ഇറാഖ്, അഫ്ഗാനിസ്താന്‍, കാക്കസസ്, കിഴക്കന്‍ അനാത്വൂലിയ എന്നിവയെല്ലാം അവരുടെ സാമ്രാജ്യത്തിന്റെ ഭാഗങ്ങളായിരുന്നു.
ഈല്‍ഖാനീ ഭരണം അവസാനിച്ചതിന് ശേഷം അവിടങ്ങളില്‍ അനേകം ചെറുഭരണങ്ങള്‍ ഉയര്‍ന്നുവന്നു. അവയില്‍ ദക്ഷിണ ഇറാനില്‍ മുളഫ്ഫര്‍ കുടുംബവും ഇറാഖില്‍ ജലായിര്‍ കുടുംബവും ഉത്തര ഇറാനില്‍ ഖറഖോയുന്‍ലു ഗോത്രവും പൂര്‍വ അനാത്വൂലിയയില്‍ അഖ്‌ഖോയുന്‍ലു ഗോത്രവും സ്ഥാപിച്ച നാല് ഭരണകൂടങ്ങള്‍ പ്രത്യേക പരാമര്‍ശമര്‍ഹിക്കുന്നു. ഈ ചെറു ഭരണകൂടങ്ങളെല്ലാം ഒടുവില്‍ മധ്യേഷ്യയിലെ തിമൂരീ ഭരണകൂടത്തില്‍ ലയിക്കുകയാണുണ്ടായത്. തിമൂരീ ഭരണകൂട സ്ഥാപകനായ തിമൂര്‍ ലോക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ പടയോട്ടക്കാരില്‍ ഒരാളാണ്. ലോക ജേതാക്കളായ അലക്‌സാണ്ടര്‍, ചെങ്കിസ്ഖാന്‍ എന്നിവരുടെ സമശീര്‍ഷനായാണ് തിമൂര്‍ എണ്ണപ്പെടുന്നത്.
ഇന്ത്യയിലും ഈജിപ്തിലും ഏതാണ്ട് ഒരേ കാലത്ത് അടിമകള്‍ അടിത്തറ പാകിയ ശക്തരായ രണ്ട് ഭരണകൂടങ്ങള്‍ നിലവില്‍വന്നത് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ശ്രദ്ധേയമായ സംഭവ വികാസങ്ങളിലൊന്നാണ്. ഇവയില്‍ ഈജിപ്തിലെ ഭരണകൂടം മംലൂകുകള്‍ എന്നും ഇന്ത്യയിലേത് അടിമവംശം എന്നുമാണ് അറിയപ്പെട്ടത്. മംലൂക് രാജവംശത്തിലെ രണ്ട് ശാഖകള്‍ ഭരണം നടത്തി. 647/1250 മുതല്‍ 784/1382 വരെ ബഹ്‌രി മംലൂകുകളും 784/1382 മുതല്‍ ഹി. 922 വരെ ബുര്‍ജി മംലൂകുകളും.
ഗൂറീ സുല്‍ത്വാനായ മുഹമ്മദ് ഗൂറിയുടെ അടിമയായിരുന്ന ഖുത്വ്ബുദ്ദീന്‍ ഐബകാണ് ക്രി. 1206-ല്‍ ദല്‍ഹിയിലെ അടിമ വംശ ഭരണത്തിന് അടിത്തറ പാകിയത്. ഇവര്‍ ദല്‍ഹി സുല്‍ത്വാന്‍മാര്‍ എന്നും അറിയപ്പെട്ടു. അടിമവംശത്തെത്തുടര്‍ന്ന് ഖല്‍ജികളും തുഗ്ലഖുകളും സയ്യിദുകളും ലോധികളും ഇന്ത്യ ഭരിച്ചു. അവരുടെ അധഃപതനത്തെത്തുടര്‍ന്ന് ഒട്ടേറെ ചെറു ഭരണകൂടങ്ങളും ഇന്ത്യ ഭരിക്കുകയുണ്ടായി. 1526-ല്‍ മുഗളരുടെ ആഗമനത്തോടുകൂടിയാണ് ദല്‍ഹി സല്‍ത്വനത് പൂര്‍ണമായും തകര്‍ന്നത്.
ബഗ്ദാദിന്റെ തകര്‍ച്ചക്ക് ശേഷം ഉയര്‍ന്നുവന്ന ഏറ്റവും ശക്തവും ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ ഏതാണ്ട് പൂര്‍ണമായ പ്രാതിനിധ്യം അവകാശപ്പെടാന്‍ അര്‍ഹതയുള്ളതുമായ ഭരണം 687-ല്‍ ഉഥ്മാന്‍ ഖാന്‍ അടിത്തറ പാകിയ ഉഥ്മാനീ സാമ്രാജ്യമാണ്. ഉഥ്മാനിയ്യഃ സല്‍ത്വനതിന് അതിന്റെ ഉത്ഥാന കാലത്ത് അറബികളുടെ സാമ്രാജ്യത്തോളംവിസ്തൃതിയുണ്ടായിരുന്നു. ഭദ്രതയുടെ കാര്യത്തിലാകട്ടെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും സുഭദ്രമായ ഭരണകൂടമായിരുന്നു അത്. ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും ദീര്‍ഘായുസ്സുള്ള ഭരണകൂടവും ഉഥ്മാനീ സല്‍ത്വനതായിരുന്നു. 1288 മുതല്‍ 1700 വരെ പ്രതാപൈശ്വര്യങ്ങളോട് കൂടിയും 1700 മുതല്‍ 1924 വരെ ക്ഷയോന്മുഖമായ അവസ്ഥയിലും ഈ ഭരണം നിലനിന്നു. ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ വിധിനിര്‍ണായകമായ അനേകം സംഭവ വികാസങ്ങള്‍ക്ക് ചുക്കാന്‍ പിടിച്ചത് ഉഥ്മാനീ സാമ്രാജ്യമാണ്. ക്രി. 1453-ലെ കോണ്‍സ്റ്റാന്റിനോപ്പിള്‍ വിജയം അവയില്‍ ഏറെ പ്രാധാന്യമര്‍ഹിക്കുന്നു. ഈ പട്ടണം കീഴടക്കാന്‍ മുസ്‌ലിംകള്‍ അമീര്‍ മുആവിയഃയുടെ കാലത്താണ് ആദ്യശ്രമം നടത്തിയത്. അതിനുശേഷം അറബികളും തുര്‍കികളും പല തവണ അതിന് ശ്രമിച്ചുനോക്കുകയുണ്ടായി. പക്ഷേ, റോമക്കാരുടെ യുദ്ധ മികവോ മുസ്‌ലിംകളുടെ അനൈക്യമോ കാരണമായി വിജയം കണ്ടെത്താന്‍ കഴിഞ്ഞിരുന്നില്ല. ഒടുവില്‍ ഉഥ്മാനീ സുല്‍ത്വാന്‍ മുഹമ്മദുല്‍ ഫാതിഹിനാണ് ആ ഭാഗ്യം കൈവന്നത്. 54 ദിവസത്തെ ഉപരോധത്തിന് ശേഷം 857/1453 മെയ് 29-ന് അദ്ദേഹം കോണ്‍സ്റ്റാന്റിനോപ്പിള്‍ കീഴടക്കി. അങ്ങനെ റോമക്കാരുടെ 1100 വര്‍ഷം പഴക്കമുള്ള സാമ്രാജ്യം എന്നന്നേക്കുമായി നിലംപതിച്ചു. ''ദൈവം എനിക്ക് ഖൈസ്വറിന്റെയും കിസ്‌റായുടെയും താക്കോലുകള്‍ തന്നിരിക്കുന്നു'' എന്ന നബിതിരുമേനിയുടെ പ്രവചനം സാക്ഷാത്കരിക്കപ്പെടുകയും ചെയ്തു. 18-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ അവസാനത്തോടെ യൂറോപ്പുമായുള്ള കിടമത്സരത്തില്‍ ഉഥ്മാനികള്‍ക്ക് ക്ഷീണം സംഭവിച്ചതോടെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഉത്ഥാനകാലഘട്ടത്തിന് തിരശ്ശീല വീഴാന്‍ തുടങ്ങി. എങ്കിലും ഉഥ്മാനീ സല്‍ത്വനത് പിന്നെയും രണ്ട് നൂറ്റാണ്ട് കാലം നിലനിന്നു. 1924-ല്‍ അതാതുര്‍ക് ഇസ്‌ലാമിക ഖിലാഫത് ദുര്‍ബലപ്പെടുത്തിയതായി പ്രഖ്യാപിച്ചതോടെയാണ് ഉഥ്മാനീ സാമ്രാജ്യത്തിന് പൂര്‍ണ തിരശ്ശീല വീണത്.
തുര്‍കികളുടെ ഉത്ഥാന കാലത്ത് തന്നെയാണ് 16-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ ഇന്ത്യാ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തില്‍ തിമൂരി വംശജനായ ബാബര്‍ മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യത്തിന് അടിത്തറ പാകിയത്. ഉഥ്മാനീ സല്‍ത്വനത് കഴിഞ്ഞാല്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിലെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടം മുഗളരുടേതായിരുന്നു. 1526-ല്‍ സ്ഥാപിതമായ മുഗള്‍ സാമ്രാജ്യം 1707-ല്‍ ഔറന്‍ഗസീബിന്റെ മരണത്തോടെ അധഃപതിക്കാന്‍ തുടങ്ങി. ഉഥ്മാനികളും മുഗളരും കഴിഞ്ഞാല്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടം ക്രി. 1502 മുതല്‍ 1722 വരെ ഇറാന്‍ ഭരിച്ച സ്വഫവികളുടെ ഭരണകൂടമായിരുന്നു.
18-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തോടെ അവസാനിച്ച മുസ്‌ലിംകളുടെ ഈ ഉത്ഥാന കാലഘട്ടം ഒരു സഹസ്രാബ്ദത്തിലധികം കാലം നിലനില്ക്കുകയുണ്ടായി. ഇത്രയും സുദീര്‍ഘമായ ഒരു കാലം പുരോഗതിയുടെ പാതയില്‍ നിരന്തരം സഞ്ചാരം നടത്താന്‍ ലോകത്ത് മറ്റൊരു ജനസഞ്ചയത്തിനും സാധിച്ചിട്ടില്ല. യവനരുടെ ഉത്ഥാന കാലം രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടേ നീണ്ടുനില്ക്കുകയുണ്ടായുള്ളൂ. റോമക്കാര്‍ ഒരു നൂറ്റാണ്ടു കാലമാണ് വന്‍ശക്തിയായി നിലനിന്നത്. ആധുനിക യൂറോപ്പിന്റെ ഉത്ഥാനത്തിന് രണ്ട് നൂറ്റാണ്ട് മാത്രമേ പ്രായമായുള്ളൂ.
1000-ത്തിലധികം വര്‍ഷം നീണ്ടുനിന്ന മുസ്‌ലിംകളുടെ ഉത്ഥാനകാലം ക്രമേണ ക്ഷയിച്ചതിന്റെ കാരണം ബാഹ്യമെന്നതിലേറെ ആന്തരികമായിരുന്നുവെന്നതാണ് വസ്തുത. മുസ്‌ലിം ഉത്ഥാനത്തിന്റെ ആദ്യഘട്ടവും രണ്ടാം ഘട്ടവും തമ്മില്‍ ഒരു താരതമ്യത്തിന് മുതിര്‍ന്നാല്‍ ഇക്കാര്യം വ്യക്തമാവും. ഒന്നാം ഘട്ടത്തില്‍ ഭരിക്കുന്നവര്‍ കൊള്ളരുതാത്തവരായ സന്ദര്‍ഭത്തില്‍ പോലും ബഹുജനങ്ങളില്‍ മതപരമായ ആവേശവും ചൈതന്യവും ശക്തമായിരുന്നു. അറബി ഭാഷ എല്ലായിടത്തും വ്യാപിച്ചു. ഇസ്‌ലാമിക ലോകം മുഴുവന്‍ പരസ്പരം ബന്ധപ്പെട്ടു. വിജ്ഞാന മേഖല ഏറെ പുരോഗതി പ്രാപിച്ചു. സ്വഹാബികള്‍ക്കും താബിഈ പണ്ഡിതര്‍ക്കും പുറമേ ഇമാം അബൂഹനീഫഃ, ഇമാം മാലിക്, ഇമാം ശാഫിഈ, ഇമാം അഹ്മദ്, ബുഖാരി, മുസ്‌ലിം, തിര്‍മിദി, ഗസ്സാലി, ഇബ്‌നുസീന, റാസി, ത്വബരി, മസ്ഊദി തുടങ്ങിയ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ കിടയറ്റ പണ്ഡിത കേസരികള്‍ ജീവിച്ചിരുന്ന കാലഘട്ടമാണിത്. മതം, വൈദ്യശാസ്ത്രം, ഗണിതശാസ്ത്രം, ഭൗതികം തുടങ്ങിയ എല്ലാ മേഖലകളിലും ഈ കാലത്ത് ഗ്രന്ഥരചന നടന്നു. മുസ്‌ലിംകളുടെ ധിഷണാ ശേഷിയുടെയും മൗലിക പ്രതിഭയുടെയും കാലമായിരുന്നു ഇത്. ലോകത്ത് മറ്റൊരു രാജ്യത്തിനും വൈജ്ഞാനിക മേഖലയില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തോട് കിടപിടിക്കാന്‍ കഴിയുമായിരുന്നില്ല.
രണ്ടാം ഘട്ടത്തില്‍ രാഷ്ട്രീയ രംഗത്ത് മുസ്‌ലിംകള്‍ക്ക് തന്നെയായിരുന്നു മികവ്. അവരുടെ ആധിപത്യ മേഖല മുന്‍പ#െത്തക്കാള്‍ വിസ്തൃതമായിരുന്നു. മുസ്‌ലിം സ്‌പെയ്ന്‍ മാത്രമേ അവര്‍ക്ക് നഷ്ടപ്പെട്ടിട്ടുണ്ടായിരുന്നുള്ളൂ. അതിന് പകരം അതിനെക്കാള്‍ എത്രയോ മടങ്ങ് വലുപ്പമുള്ള ഇന്ത്യാ-പാക് ഉപഭൂഖണ്ഡവും കോണ്‍സ്റ്റാന്റിനോപ്പിള്‍ ആസ്ഥാനമായ തുര്‍കിയും ലഭിക്കുകയും ചെയ്തു. റഷ്യയുടെ സിംഹഭാഗവും മുസ്‌ലിംകളുടെ അധീനതയില്‍ വന്നു. ഇന്തോനേഷ്യയിലെ ഫലഭൂയിഷ്ഠമായ എല്ലാ ദ്വീപുകളിലും ഇസ്‌ലാമിന്റെ കൊടി പാറിക്കളിച്ചിരുന്നു. അതേസമയം മുസ്‌ലിംകളുടെ ഈ പുരോഗതി രാഷ്ട്രീയ നാഗരിക മേഖലകളില്‍ മാത്രമേ കാണപ്പെടുകയുള്ളൂ. ധാര്‍മികമായും വൈജ്ഞാനികമായും ചിന്താപരമായും മുരടിപ്പ് അവരെ പിടികൂടിയിരുന്നു. വൈദ്യശാസ്ത്രം, ഗണിതശാസ്ത്രം, തത്ത്വശാസ്ത്രം, ഭൗതികശാസ്ത്രം തുടങ്ങിയ മേഖലകളില്‍ ഗ്രന്ഥരചന നാമമാത്രമായേ നടക്കുകയുണ്ടായുള്ളൂ. മതവിഷയകമായി രചിക്കപ്പെട്ട ഗ്രന്ഥങ്ങളെല്ലാം മുന്‍ നൂറ്റാണ്ടുകളില്‍ എഴുതപ്പെട്ടവയുടെ വിശദീകരണങ്ങള്‍ മാത്രമായിരുന്നു. പണ്ഡിതന്മാരില്‍ അനുകരണഭ്രമം സാര്‍വത്രികമായി. ഇജ്തിഹാദിന്റെ വാതിലുകള്‍ കൊട്ടിയടക്കപ്പെട്ടു. ഇങ്ങനെയുള്ള പരിതഃസ്ഥിതിയില്‍ മൗലിക പ്രതിഭകള്‍ ജന്മം കൊള്ളുക അപൂര്‍വ പ്രതിഭാസം മാത്രമായിരിക്കും. ഇബ്‌നുതൈമിയ്യഃ, ഇബ്‌നുഖല്‍ദൂന്‍, മുജദ്ദിദ് അല്‍ഫെഥാനി തുടങ്ങിയ അപൂര്‍വ പ്രതിഭകള്‍ മാത്രമാണ് ഈ കാലഘട്ടത്തില്‍ രംഗത്ത് വന്നത്. എന്നാല്‍ ഇതിനേക്കാളെല്ലാം ഗുരുതരം ധാര്‍മിക രംഗത്തുള്ള മുസ്‌ലിംകളുടെ അപചയമായിരുന്നു. ബഗ്ദാദിന്റെ പതനത്തോടെയാരംഭിച്ച ഈ അപചയം 18-ാം നൂറ്റാണ്ടില്‍ അതിന്റെ പാരമ്യത്തിലെത്തി. മുസ്‌ലിംകളുടെ ഏറ്റവും വലിയ ഭരണകൂടമായിരുന്ന ഉഥ്മാനിയ്യഃ സല്‍ത്വനതില്‍ അഴിമതിയും കൈക്കൂലിയും വ്യാപകമായി. സൈന്യം സുഖലോലുപതയുടെ പിടിയിലമര്‍ന്നു. പ്രഭുക്കളും ജാഗീര്‍ദാര്‍മാരും പ്രജകളോട് അന്യായം കാണിച്ചു.
മുഗള സാമ്രാജ്യത്തിലും പ്രഭുക്കളും സൈന്യവും പ്രജകളും ഒരുപോലെ സുഖിയന്‍മാരായി മാറിയിരുന്നു. അക്ബറെ പോലുള്ളവരുടെ മതവിരുദ്ധ സമീപനങ്ങള്‍ സ്ഥിതി കൂടുതല്‍ വഷളാക്കി. പണ്ഡിതന്മാര്‍ ഭരണാധികാരികളുടെ ദാസ്യവേലക്കാരായതോടെ ഭരണകൂടത്തിന്റെ കൊള്ളരുതായ്മകളെ ചോദ്യം ചെയ്യുവാന്‍ ആരുമില്ലെന്ന സ്ഥിതി വന്നു. ഔറന്‍ഗസീബ് തന്റെ ഭരണകാലത്ത് സാമൂഹിക ജീര്‍ണതകള്‍ ദൂരീകരിക്കാന്‍ ഏറെ പണിപ്പെട്ടെങ്കിലും അലസരും സുഖലോലുപരുമായ ആളുകള്‍ അദ്ദേഹത്തെ എതിര്‍ത്തു. ഫലം ഔറന്‍ഗസീബിന്റെ ബലിഷ്ഠമായ പിടിത്തം അയഞ്ഞപ്പോള്‍ ജീര്‍ണതകളെ തടഞ്ഞു നിര്‍ത്താന്‍ കഴിവുറ്റ ഒറ്റ വ്യക്തിയും രാജ്യത്തെങ്ങും ഇല്ലാതായി. സ്വഫവീ ഭരണത്തില്‍ ഇറാന്റെയും അവസ്ഥ ഇതില്‍നിന്ന് ഭിന്നമായിരുന്നില്ല.
മറുവശത്ത് മധ്യകാലഘട്ടത്തിലുടനീളം അജ്ഞാനാന്ധകാരത്തില്‍ കഴിഞ്ഞുകൂടിയിരുന്ന പാശ്ചാത്യര്‍ ഈ കാലത്ത് ഉറക്കം വിട്ടുണരുകയും ധൈഷണിക-വൈജ്ഞാനിക മേഖലകളില്‍ അഭൂതപൂര്‍വമായ മുന്നേറ്റം നടത്തുകയും ചെയ്തത് ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന്റെ തകര്‍ച്ചക്ക് കൂടുതല്‍ ആക്കം കൂട്ടി. അങ്ങനെ ലോക ചരിത്രത്തില്‍ ആധുനിക യുഗത്തിന്റെ ആരംഭമായി മനസ്സിലാക്കപ്പെടുന്ന ഈ കാലഘട്ടം മുസ്‌ലിം ഉത്ഥാനത്തിന്റെ അവസാനവും യൂറോപ്യന്‍ ഉത്ഥാനത്തിന്റെ ആരംഭവുമായി കണക്കാക്കപ്പെടുന്നു.
(ii) രണ്ടാം ഘട്ടം
18-ാം നൂറ്റാണ്ട് മുതല്‍ 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ ഒട്ടേറെ സ്വതന്ത്ര മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ നിലവില്‍ വരുന്നത് വരെയുള്ള കാലഘട്ടമാണ് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ രണ്ടാംഘട്ടം. ഈ കാലഘട്ടത്തിന്റെ തുടക്കത്തിലും മുസ്‌ലിംകള്‍ക്ക് രാഷ്ട്രീയ മേധാവിത്വമുണ്ടായിരുന്നു. ഇന്ത്യയിലെ മുഗള സാമ്രാജ്യത്തിന് ഔറന്‍ഗസീബിനു ശേഷം ശക്തിക്ഷയം സംഭവിച്ചെങ്കിലും ദുര്‍ബലരായ ഭരണാധികാരികളിലൂടെ പിന്നെയും നീണ്ടകാലം അത് നിലനിന്നു. യൂറോപ്പിന്റെ ഇടപെടല്‍ നിരന്തരമുണ്ടായിട്ടും ഉഥ്മാനികളും രണ്ട് നൂറ്റാണ്ടുകാലം പിടിച്ചുനിന്നു. യൂറോപ്പിന്റെ വര്‍ധിച്ചുവരുന്ന ശക്തിക്കെതിരെ സാധ്യമാകുന്ന വിധം ചെറുത്തുനില്ക്കാനും അക്കാലത്തവര്‍ക്ക് സാധിച്ചു. 1924-ല്‍ കമാല്‍ അതാതുര്‍ക് ഖിലാഫത് ഉന്മൂലനം ചെയ്തതായി പ്രഖ്യാപിച്ചതോടെയാണ് ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ഏറ്റവും കൂടുതല്‍ കാലം നിലനിന്ന ഉഥ്മാനീ ഭരണത്തിന് തിരശ്ശീല വീണത്. ഇന്ത്യയില്‍ത്തന്നെ മുഗളരുടെ അധഃപതന ശേഷം മൈസൂരിലെ ഹൈദര്‍ അലിയും ടിപ്പുവും കുറേക്കാലം ഇംഗ്ലീഷുകാരെ ചെറുത്തുനി
ന്നു. ഇറാനിലും അഫ്ഗാനിലും നാദിര്‍ ഷായുടെയും അബ്ദാലിയുടെയും മൊറോക്കോയില്‍ ഫുലാലികളുടെയും ഭരണം നിലവില്‍ വന്നതും ഈ കാലഘട്ടത്തിലാണ്. ഇന്ത്യാ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തില്‍ ഷാ വലിയ്യുല്ലാഹിദ്ദഹ്‌ലവി(1703-1763)യുടെയും അറേബ്യയില്‍ മുഹമ്മദുബ്‌നു അബ്ദില്‍ വഹ്ഹാബിന്റെയും പരിഷ്‌കരണ സംരംഭങ്ങളും ആഫ്രിക്കയിലെ സനൂസി പ്രസ്ഥാനവും ഈ കാലഘട്ടത്തിലാണ് പ്രത്യക്ഷപ്പെട്ടത്. ധൈഷണിക രംഗത്തും കര്‍മരംഗത്തും ആലസ്യത്തിലാണ്ട ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന് ഒട്ടൊക്കെ കര്‍മാവേശം പകരാന്‍ ഈ പരിഷ്‌കരണ സംരംഭങ്ങള്‍ക്ക് സാധിച്ചിട്ടുണ്ടെന്ന കാര്യം അവിതര്‍ക്കിതമത്രേ.
1924-ല്‍ ഇസ്‌ലാമിക ഖിലാഫത് തകരുന്നതിനു ദശകങ്ങള്‍ക്കു മുമ്പുതന്നെ അറബി മുസ്‌ലിം ഭൂപ്രദേശങ്ങളില്‍ മിക്കവയും പാശ്ചാത്യന്‍ കോളനിവല്‍ക്കരണത്തിനു വിധേയമായിരുന്നു. അതിനുശേഷമുള്ള ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രം പരിഷ്‌കരണപ്രസ്ഥാനങ്ങളുടെയും വിമോചന പോരാട്ടങ്ങളുടെയും ചരിത്രമാണ്. നിരന്തരമായ പോരാട്ടങ്ങളിലൂടെയാണ് മിക്കവാറും മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ സാമ്രാജ്യത്വ നുകത്തില്‍ നിന്ന് മോചനം നേടിയത്. ഈ വിമോചന പോരാട്ടങ്ങളുടെയെല്ലാം മുഖ്യ ചാലക ശക്തി ഇസ്‌ലാമായിരുന്നു. അബ്ദുല്‍ ഖാദിരില്‍ ജസാഇരി, ജമാലുദ്ദീനില്‍ അഫ്ഗാനി, സയ്യിദ് മുഹമ്മദ് അഹ്മദുല്‍ മഹ്ദി, ഉമര്‍ മുഖ്താര്‍, ബദീഉസ്സമാന്‍ സഈദ് നൂര്‍സി തുടങ്ങിയവര്‍ ഈ വിമോചന പോരാട്ടങ്ങളുമായോ ഇസ്‌ലാമിക നവജാഗരണവുമായോ ഏതെങ്കിലും വിധത്തില്‍ ബന്ധപ്പെട്ട് ഈ കാലഘട്ടത്തിലെ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന് തിളക്കം നല്കിയവരാണ്. ഈജിപ്തില്‍ ഹസനുല്‍ ബന്നാ അടിത്തറ പാകിയ അല്‍ഇഖ്‌വാനുല്‍ മുസ്‌ലിമൂന്റെയും ഇന്ത്യാ ഉപഭൂഖണ്ഡത്തില്‍ സയ്യിദ് അബുല്‍അഅ്‌ലാ മൗദൂദി സ്ഥാപിച്ച ജമാഅതെ ഇസ്‌ലാമിയുടെയും ആവിര്‍ഭാവം 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിലെ ഇസ്‌ലാമിക നവജാഗരണത്തിന് ദിശാ ബോധം നല്കിയെന്നര്‍ഥത്തില്‍ ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ സുപ്രധാന നാഴികക്കല്ലുകളാണ്.
(iii) ആധുനിക ഘട്ടം
20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ മധ്യത്തില്‍ മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങള്‍ പാശ്ചാത്യന്‍ മേല്‌ക്കോയ്മയില്‍നിന്ന് വിമോചിതമായതിനുശേഷമുള്ള ചരിത്രമാണ് ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന്റെ വര്‍ത്തമാനകാല ചരിത്രം. മുസ്‌ലിം ഭൂപ്രദേശങ്ങള്‍ അശാസ്ത്രീയമായ രീതിയില്‍ വെട്ടിമുറിച്ചും കൊച്ചുകൊച്ചു കഷ്ണങ്ങളാക്കിയുമാണ് പാശ്ചാത്യ സാമ്രാജ്യത്വം അവര്‍ക്ക് സ്വാതന്ത്ര്യം നല്കിയത്. ഇസ്‌ലാമിന്റെ രാഷ്ട്രീയ ശക്തി ഇനിയൊരിക്കലും കരുത്താര്‍ജിക്കരുതെന്ന ഉദ്ദേശ്യത്തോടെയായിരുന്നു അത്. മുസ്‌ലിം രാജ്യങ്ങളെ പരസ്പരം പോരടിപ്പിക്കുന്നതിനായി ഒട്ടേറെ രാഷ്ട്രങ്ങള്‍ക്കിടയില്‍ തീരാത്ത അതിര്‍ത്തിപ്രശ്‌നങ്ങള്‍ അവശേഷിപ്പിക്കുകയും ചെയ്തു. അതിനു പുറമേ ഇസ്‌ലാമിക ലോകത്തിന് തലവേദനയാകുമാറ് അവരുടെ മധ്യത്തില്‍ അവിഹിതമായ മാര്‍ഗത്തിലൂടെ ഒരു കൃത്രിമ ജൂതരാഷ്ട്രം സൃഷ്ടിക്കുകയും ചെയ്തു. ഈ ജൂതരാഷ്ട്രത്തിന്റെ പേരില്‍ നടന്ന യുദ്ധങ്ങളും സംഘര്‍ഷങ്ങളുമാണ് വര്‍ത്തമാനകാല ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന്റെ പ്രധാന പങ്കും അപഹരിച്ചത്. നടേ പറഞ്ഞ അതിര്‍ത്തിപ്രശ്‌നത്തിന്റെ പേരില്‍ ഉടലെടുത്ത സംഘര്‍ഷങ്ങളാണ് ഇറാന്‍-ഇറാഖ് യുദ്ധവും ഇറാഖും കുവൈതും തമ്മിലുള്ള ഉരസലിലൂടെ ആരംഭിച്ച ഗള്‍ഫ് യുദ്ധവും. ഇറാന്‍- ഇറാഖ് യുദ്ധവും ഇറാഖിന്റെ സമ്പൂര്‍ണ നാശത്തില്‍ കലാശിച്ച ഗള്‍ഫ് യുദ്ധവും വര്‍ത്തമാന കാല ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ ദാരുണമായ അധ്യായങ്ങളാണ്. വൈകല്യങ്ങളും പാകപ്പിഴവുകളും കണ്ടേക്കാമെങ്കിലും അമേരിക്കന്‍ സാമ്രാജ്യത്വത്തെ വെല്ലുവിളിച്ചുകൊണ്ട് ഇറാനില്‍ ഒരിസ്‌ലാമിക വിപ്ലവം വിജയകരമായി അരങ്ങേറിയതും ധീരവും വിസ്മയാവഹവുമായ ചെറുത്തുനില്പിലൂടെ അഫ്ഗാന്‍ മുജാഹിദുകള്‍ സോവിയറ്റ് സാമ്രാജ്യത്വത്തെ അടിയറവ് പറയിച്ചതും ആധുനിക ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിലെ മികവുറ്റ അധ്യായങ്ങള്‍ തന്നെ. സൂക്ഷ്മ വിശകലനത്തില്‍ നവകൊളോണിയലിസം ആസൂത്രിതമായി പ്രചരിപ്പിക്കുന്ന പാശ്ചാത്യന്‍ സംസ്‌കാരവും ഇസ്‌ലാമും തമ്മിലുള്ള സംഘട്ടനമാണ് സമകാലിക ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രമെന്ന് കാണാന്‍ പ്രയാസമില്ല. ഈ സംഘട്ടനം മധ്യപൗരസ്ത്യ ദേശത്തുമാത്രം ഒതുങ്ങിനില്ക്കാതെ സോവിയറ്റ്- മധ്യേഷ്യന്‍ മേഖലയിലും ബാള്‍ക്കന്‍ റിപ്പബ്ലിക്കുകളിലും വ്യാപിച്ചതിന്റെ തെളിവാണ് അവിടങ്ങളില്‍ ശക്തമായിക്കൊണ്ടിരിക്കുന്ന നവജാഗരണ സംരംഭങ്ങള്‍. ഈ നവജാഗരണത്തിന്റെ അനുരണനം യൂറോപ്പിലും അമേരിക്കയിലുമെല്ലാം ചലനം സൃഷ്ടിച്ചുകൊണ്ടിരിക്കുന്നുവെന്നതും ആശാവഹമായ വസ്തുതയാണ്. ഈ സംഘട്ടനത്തില്‍ അന്തിമവും നിര്‍ണായകവുമായ വിജയം ആര്‍ക്ക് എന്നതിനെ ആശ്രയിച്ചായിരിക്കും ഇസ്‌ലാമിക സമൂഹത്തിന്റെ ഭാവി. ഇതിന് ധൈഷണികമായ കരുത്ത് പകര്‍ന്നുകൊണ്ട് 20-ാം നൂറ്റാണ്ടിന്റെ ആദ്യപകുതിയില്‍ ആരംഭിച്ച ഇസ്‌ലാമിക പ്രസ്ഥാനങ്ങള്‍ ഇപ്പോഴും രംഗത്ത് സജീവമാണെന്ന വസ്തുതയും ഇസ്‌ലാമിക ചരിത്രത്തിന് ശുഭോദര്‍ക്കമായ ഒരു ഭാവിയെക്കുറിച്ച പ്രതീക്ഷ നല്കുന്നുണ്ട്.
അവലംബം : ഇസ്‌ലാമിക വിജ്ഞാന കോശം
Comments
Post a Comment